Tổng quan nghiên cứu

Hát Đúm Phục Lễ, Thủy Nguyên, Hải Phòng là một loại hình dân ca giao duyên cổ truyền đặc sắc của người Việt, được xem là “đặc sản” văn hóa dân gian miền biển Bắc Bộ. Theo ước tính, hát Đúm Phục Lễ đã tồn tại và phát triển qua nhiều thế kỷ, trở thành một sinh hoạt văn hóa cộng đồng quan trọng, đặc biệt trong các dịp lễ hội đầu xuân. Năm 1989, UNESCO đã đề nghị tặng danh hiệu “Báu vật sống” cho các nghệ nhân hát Đúm tại Thủy Nguyên, Hải Phòng, khẳng định giá trị văn hóa phi vật thể của loại hình này.

Tuy nhiên, trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển của các loại hình văn hóa giải trí hiện đại, hát Đúm đang đứng trước nguy cơ mai một do thiếu môi trường “sống” và sự quan tâm của thế hệ trẻ. Luận văn tập trung nghiên cứu đề tài giao duyên trong hát Đúm Phục Lễ nhằm bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống này. Mục tiêu cụ thể là dựng lại bức tranh tổng quan về hát Đúm Phục Lễ, phân tích hình thức diễn xướng và nội dung giao duyên, đồng thời đề xuất các giải pháp bảo tồn phù hợp.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các thôn hát Đúm tại xã Phục Lễ và một số xã lân cận thuộc huyện Thủy Nguyên, Hải Phòng, với dữ liệu thu thập từ các tài liệu sưu tầm, phỏng vấn nghệ nhân và khảo sát thực địa. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, góp phần phát triển du lịch văn hóa và nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị di sản phi vật thể.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn áp dụng các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về văn hóa dân gian, giao tiếp văn hóa và nghệ thuật diễn xướng dân gian. Hai khung lý thuyết chính bao gồm:

  1. Lý thuyết về giao duyên trong văn hóa dân gian: Giao duyên được hiểu là sự trao đổi tình cảm giữa trai gái qua hình thức hát đối đáp, thể hiện qua lời ca, nhạc điệu và hành vi diễn xướng. Khái niệm này giúp phân tích sâu sắc nội dung và hình thức giao duyên trong hát Đúm Phục Lễ.

  2. Mô hình diễn xướng dân gian: Diễn xướng được xem là môi trường sống của tác phẩm dân gian, nơi lời ca, âm nhạc và hành vi biểu diễn hòa quyện tạo nên giá trị thẩm mỹ và xã hội. Mô hình này giúp nghiên cứu cách thức tổ chức, lề lối và ứng tác trong hát Đúm.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng gồm: hát giao duyên, hát đối đáp, diễn xướng, ứng tác, đề tài giao duyên, và bản sắc văn hóa phi vật thể.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp đa ngành nhằm đảm bảo tính toàn diện và sâu sắc:

  • Phương pháp điền dã: Thu thập dữ liệu thực địa tại các thôn hát Đúm xã Phục Lễ và các xã lân cận, quan sát môi trường diễn xướng, ghi âm, ghi hình các cuộc hát Đúm trong lễ hội và sinh hoạt cộng đồng.

  • Phương pháp phỏng vấn sâu: Tiếp cận các nghệ nhân, người dân tham gia hát Đúm, cán bộ văn hóa địa phương để khai thác tư liệu lời ca, kinh nghiệm diễn xướng và quan điểm về bảo tồn.

  • Phân tích ngữ văn: Phân tích nội dung lời ca, cấu trúc thơ, hình thức đối đáp và nghệ thuật ứng tác trong hát Đúm nhằm làm rõ đặc điểm giao duyên.

  • Phương pháp so sánh: Đối chiếu hát Đúm Phục Lễ với các loại hình hát giao duyên khác như hát Quan họ, hát Xoan, hát Ví Giặm để làm nổi bật nét đặc trưng và sự khác biệt.

  • Phương pháp nghiên cứu liên ngành: Kết hợp văn hóa học, xã hội học, dân tộc học và thống kê để đánh giá giá trị văn hóa, xã hội và thực trạng bảo tồn.

Cỡ mẫu nghiên cứu gồm hơn 50 nghệ nhân và người tham gia hát Đúm, được chọn theo phương pháp chọn mẫu phi xác suất nhằm đảm bảo đại diện cho các nhóm tuổi và vai trò trong cộng đồng. Thời gian nghiên cứu kéo dài khoảng 12 tháng, từ khảo sát thực địa đến phân tích và tổng hợp kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hình thức diễn xướng giao duyên đặc sắc: Hát Đúm Phục Lễ tổ chức theo hình thức “đúm” – một nhóm nam và một nhóm nữ đối đáp qua các bước hát gồm hát chào, hát giao hẹn, hát đố, hát huê tình, hát lính, hát thư, hát cưới và hát ra về. Mỗi cuộc hát kéo dài từ vài chục phút đến vài giờ, với sự tham gia của 10-20 người mỗi bên. Tỷ lệ các bước hát huê tình chiếm khoảng 40% thời lượng, thể hiện vai trò trung tâm của giao duyên trong hát Đúm.

  2. Nội dung giao duyên phong phú và đa dạng: Lời ca hát Đúm chứa đựng các cung bậc cảm xúc từ khát vọng tình yêu, sự e ấp, giận hờn, thủy chung đến những ước mơ về cuộc sống hôn nhân hạnh phúc. Ví dụ, lời hát huê tình thể hiện sự say đắm và mong ước gắn bó:
    $$
    \text{“Duyên kết bạn mình ơi, bây giờ kì ngộ tương phùng, bõ công ao ước trông mong xa gần”}
    $$
    Tỷ lệ lời ca mang nội dung tình yêu chiếm khoảng 60% tổng số bài hát được ghi nhận.

  3. Ứng tác là yếu tố sống còn của diễn xướng: Người hát Đúm Phục Lễ có khả năng ứng tác nhanh nhạy, sáng tạo lời ca mới trong quá trình đối đáp, làm phong phú nội dung và tăng tính hấp dẫn. Khoảng 70% nghệ nhân được khảo sát cho biết họ thường xuyên sáng tác lời mới khi hát, tạo nên sự đa dạng và sức sống lâu bền cho hát Đúm.

  4. Bản sắc văn hóa và giá trị phi vật thể: Hát Đúm Phục Lễ không chỉ là hình thức giao lưu tình cảm mà còn phản ánh đời sống lao động, tín ngưỡng, phong tục tập quán và lịch sử địa phương. Lễ hội hát Đúm gắn liền với tục “bịt mặt” và “mở mặt” độc đáo, tạo nên nét riêng biệt của vùng đất Thủy Nguyên. Khoảng 80% người dân địa phương đánh giá hát Đúm là biểu tượng văn hóa quan trọng của cộng đồng.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân tạo nên sự đặc sắc của hát Đúm Phục Lễ là sự kết hợp hài hòa giữa lời ca, âm nhạc và diễn xướng đối đáp, trong đó ứng tác đóng vai trò trung tâm. So với các loại hình hát giao duyên khác như Quan họ hay Xoan, hát Đúm Phục Lễ có lề lối diễn xướng đơn giản hơn nhưng lại tập trung vào sự tương tác trực tiếp, cầm tay nhau khi hát, tạo nên sự gắn kết cộng đồng sâu sắc.

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các công trình trước đây về hát Đúm Bắc Bộ nhưng bổ sung thêm góc nhìn chuyên sâu về đề tài giao duyên và nghệ thuật ứng tác. Việc hát Đúm vẫn được duy trì trong các lễ hội xuân và câu lạc bộ hát Đúm cho thấy sức sống bền bỉ của loại hình này, mặc dù có sự thu hẹp về quy mô và thời gian diễn ra.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố thời lượng các bước hát trong một cuộc hát Đúm, bảng thống kê tỷ lệ nội dung lời ca theo chủ đề, và sơ đồ mô tả quy trình diễn xướng theo ba chặng: vào cuộc, giao duyên, kết thúc. Những biểu đồ này giúp minh họa rõ nét cấu trúc và nội dung của hát Đúm Phục Lễ.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức các lớp đào tạo và truyền dạy hát Đúm: Động viên các nghệ nhân cao tuổi truyền nghề cho thế hệ trẻ nhằm duy trì kỹ năng ứng tác và lề lối diễn xướng. Mục tiêu tăng số lượng nghệ nhân trẻ tham gia lên khoảng 30% trong vòng 3 năm. Chủ thể thực hiện là các trung tâm văn hóa địa phương phối hợp với trường học.

  2. Phát triển câu lạc bộ hát Đúm và tổ chức các cuộc thi thường niên: Tạo sân chơi văn hóa để khuyến khích sự tham gia của cộng đồng, nâng cao nhận thức về giá trị di sản. Mục tiêu tăng số câu lạc bộ hoạt động lên ít nhất 5 câu lạc bộ trong 2 năm tới. Chủ thể thực hiện là UBND huyện Thủy Nguyên và các đơn vị văn hóa.

  3. Xây dựng sản phẩm văn hóa du lịch gắn với hát Đúm: Phát triển tour du lịch văn hóa lễ hội hát Đúm, kết hợp với các hoạt động trải nghiệm như mặc trang phục truyền thống, tham gia hát giao duyên. Mục tiêu thu hút ít nhất 1.000 khách du lịch mỗi mùa lễ hội trong 3 năm. Chủ thể thực hiện là Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hải Phòng.

  4. Số hóa và lưu trữ tư liệu hát Đúm: Thu thập, ghi âm, ghi hình và biên soạn tài liệu về lời ca, hình thức diễn xướng để bảo tồn lâu dài và phục vụ nghiên cứu. Mục tiêu hoàn thành bộ tư liệu số hóa trong vòng 2 năm. Chủ thể thực hiện là các viện nghiên cứu văn hóa và thư viện quốc gia.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nghệ nhân và cộng đồng dân ca địa phương: Giúp họ hiểu rõ hơn về giá trị văn hóa của hát Đúm, nâng cao kỹ năng diễn xướng và ứng tác, từ đó góp phần bảo tồn di sản.

  2. Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian và ngôn ngữ học: Cung cấp tư liệu chuyên sâu về hát Đúm Phục Lễ, đặc biệt là về đề tài giao duyên và nghệ thuật ứng tác, phục vụ cho các nghiên cứu tiếp theo.

  3. Cán bộ quản lý văn hóa và du lịch: Hỗ trợ xây dựng chính sách bảo tồn, phát triển văn hóa truyền thống và khai thác tiềm năng du lịch văn hóa tại Thủy Nguyên, Hải Phòng.

  4. Giáo viên và sinh viên chuyên ngành văn hóa, nghệ thuật: Là tài liệu tham khảo quý giá cho việc giảng dạy và học tập về văn hóa dân gian, nghệ thuật diễn xướng và giao lưu văn hóa.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hát Đúm Phục Lễ khác gì so với hát Đúm ở các vùng khác?
    Hát Đúm Phục Lễ có hình thức diễn xướng đối đáp nam nữ đặc trưng với lề lối nghiêm ngặt, cầm tay nhau khi hát và ứng tác linh hoạt. Khác với hát Đúm ở Phú Thọ hay Thanh Hóa có thêm yếu tố diễn trò như ném quả đúm, hát Đúm Phục Lễ tập trung vào lời ca và sự tương tác trực tiếp.

  2. Nội dung lời ca trong hát Đúm chủ yếu nói về điều gì?
    Lời ca chủ yếu xoay quanh đề tài giao duyên, tình yêu đôi lứa với các cung bậc cảm xúc đa dạng như say đắm, giận hờn, thủy chung, cùng những ước mơ về cuộc sống hôn nhân hạnh phúc. Ngoài ra còn có các bài hát đố, họa, thư, lính phản ánh đời sống xã hội.

  3. Ứng tác trong hát Đúm có vai trò như thế nào?
    Ứng tác giúp người hát sáng tạo lời ca mới, xử lý tình huống trong diễn xướng, làm tăng tính hấp dẫn và sự phong phú của nội dung. Đây là yếu tố quan trọng giúp hát Đúm tồn tại và phát triển qua nhiều thế hệ.

  4. Hiện trạng bảo tồn hát Đúm Phục Lễ ra sao?
    Hát Đúm Phục Lễ vẫn được duy trì trong các lễ hội xuân và câu lạc bộ hát Đúm, tuy nhiên quy mô và thời gian diễn ra đã thu hẹp. Sự quan tâm của chính quyền và cộng đồng đang giúp loại hình này được phục hồi và phát triển.

  5. Làm thế nào để tham gia hát Đúm Phục Lễ?
    Người muốn tham gia cần tìm hiểu lề lối diễn xướng, học lời ca và kỹ năng ứng tác từ các nghệ nhân. Hiện nay, các câu lạc bộ hát Đúm tại Thủy Nguyên tổ chức các lớp tập luyện và thi hát, tạo điều kiện cho người mới tham gia.

Kết luận

  • Hát Đúm Phục Lễ là loại hình dân ca giao duyên độc đáo, mang đậm bản sắc văn hóa phi vật thể của người dân Thủy Nguyên, Hải Phòng.
  • Nghiên cứu đã làm rõ hình thức diễn xướng, nội dung giao duyên và nghệ thuật ứng tác trong hát Đúm, góp phần bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống.
  • Ứng tác là yếu tố sống còn giúp hát Đúm duy trì sức sống và sự phong phú nội dung qua các thế hệ.
  • Đề xuất các giải pháp đào tạo, phát triển câu lạc bộ, xây dựng sản phẩm du lịch và số hóa tư liệu nhằm bảo tồn và phát huy giá trị hát Đúm.
  • Tiếp tục nghiên cứu và triển khai các hoạt động bảo tồn trong giai đoạn 2024-2027, kêu gọi sự tham gia của cộng đồng và các cơ quan quản lý văn hóa.

Hãy cùng chung tay giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống hát Đúm Phục Lễ để di sản này mãi là niềm tự hào của người dân Hải Phòng và Việt Nam!