I. Tổng Quan Nghiên Cứu Đặc Điểm Sinh Thái Voọc Hà Tĩnh
Việt Nam là một trong những quốc gia có hệ Linh trưởng đa dạng nhất châu Á. Các nghiên cứu gần đây ghi nhận 24 loài và phân loài thuộc 6 giống, 3 họ, 1 bộ. Trong đó, 5 loài và phân loài là đặc hữu của Việt Nam và Đông Dương. Tất cả các loài thú Linh trưởng đều được bảo vệ, nhưng đang đối mặt với các mối đe dọa như phá rừng, săn bắn, và thu hẹp sinh cảnh. Về mặt sinh thái, thú Linh trưởng là một thành phần cấu trúc quan trọng trong hệ sinh thái rừng, đóng vai trò trong chuỗi thức ăn và là chỉ thị về chất lượng rừng. Khi rừng không đủ khả năng cung cấp điều kiện sống cho thú Linh trưởng, chất lượng rừng đã bị giảm, ảnh hưởng đến cân bằng sinh thái. Voọc Hà Tĩnh (Trachypithecus hatinhensis) là loài Linh trưởng nguy cấp, được xếp hạng EN trong Sách Đỏ Việt Nam (2007) và IUCN (2010). Ước tính chỉ còn khoảng 550 - 600 cá thể trong tự nhiên (Nguyễn Hải Hà, 2009).
1.1. Tầm quan trọng của Nghiên cứu Sinh thái Voọc Hà Tĩnh
Mặc dù được biết đến từ năm 1942, chưa có nghiên cứu chuyên sâu về đặc điểm sinh thái của Voọc Hà Tĩnh tại Vườn Quốc Gia Phong Nha - Kẻ Bàng. Để bảo tồn và phát triển các loài thú Linh trưởng, cần có hiểu biết về đặc điểm sinh thái của chúng. Nghiên cứu này sẽ góp phần nâng cao hiểu biết về Voọc Hà Tĩnh (Trachypithecus hatinhensis), tạo cơ sở khoa học cho công tác bảo tồn loài thú Linh trưởng quý hiếm này. Nghiên cứu này tập trung vào các đặc điểm sinh thái của Voọc Hà Tĩnh tại Vườn Quốc Gia Phong Nha - Kẻ Bàng, tỉnh Quảng Bình.
1.2. Mục tiêu của Nghiên cứu về Voọc Hà Tĩnh
Nghiên cứu này tập trung vào việc xác định các đặc điểm sinh thái của Voọc Hà Tĩnh tại Vườn Quốc Gia Phong Nha - Kẻ Bàng. Cụ thể, nghiên cứu sẽ điều tra về môi trường sống, thức ăn, tập tính sinh hoạt, và các mối đe dọa đối với quần thể Voọc Hà Tĩnh. Kết quả nghiên cứu sẽ cung cấp thông tin quan trọng cho việc xây dựng các biện pháp bảo tồn hiệu quả, đảm bảo sự tồn tại và phát triển bền vững của loài động vật quý hiếm này.
II. Phân Loại Học và Đặc Điểm Nhận Dạng Voọc Hà Tĩnh
Quan điểm về phân loại thú Linh trưởng ở Việt Nam thay đổi theo thời gian. Theo Groves (2004), khu hệ thú Linh trưởng Việt Nam có 24 loài và phân loài thuộc 3 họ: Cu li (Loridae), Khỉ (Cercopithecidae) và Vượn (Hylobatidae). Trong đó, Voọc Hà Tĩnh (Trachypithecus hatinhensis) thuộc họ Khỉ (Cercopithecidae), họ phụ Voọc (Colobinae), giống Trachypithecus. Voọc Hà Tĩnh được Đào Văn Tiến (1973) đặt tên, phản ánh hình thái quan trọng là gáy có dải lông màu trắng. Tên khoa học của loài là Trachypithecus hatinhensis Dao, 1970.
2.1. Đặc điểm Hình thái của Voọc Hà Tĩnh
Voọc Hà Tĩnh là loài thú Linh trưởng cỡ lớn, với chiều dài đầu và thân khoảng 610 - 615 mm, đuôi dài 749 - 810 mm, và trọng lượng 6,5 - 10,5 kg. Bộ lông dày, sợi lông dài, mềm và màu đen. Đỉnh đầu có mào lông màu đen. Có hai vệt trắng nhỏ và hẹp bắt đầu từ hai góc mép chạy qua má lên phía trên vành tai, vòng ra phía sau và gần nối liền với nhau ở vùng gáy. Đuôi dài hơn chiều dài của thân, thon đều và lông màu đen. Mắt đen, quanh mắt da màu đen nâu.
2.2. Phân bố Địa lý của Voọc Hà Tĩnh
Mẫu vật Voọc Hà Tĩnh lần đầu tiên thu được ở xóm Cục thuộc tỉnh Nghệ Tĩnh (Bourret, 1942). Loài này cũng được tìm thấy ở Ninh Hoá, Tuyên Hoá - Quảng Bình (Đào Văn Tiến, 1964, 1970); Như Xuân - Thanh Hoá, Con Cuông, Tương Dương - Nghệ An (Lê Hiền Hào, 1973), Bố Trạch, Xuân Trạch, Quảng Ninh, Minh Hoá - Quảng Bình, và ở Trung Lào (KBTTN Himnamno). Hiện nay, Voọc Hà Tĩnh chủ yếu tập trung ở các huyện Minh Hoá, Bố Trạch, Xuân Trạch thuộc tỉnh Quảng Bình. Voọc Hà Tĩnh sống trong các khu rừng giàu, nhiều cây gỗ lớn mọc trên núi đá.
III. Nghiên Cứu Sinh Thái và Tập Tính của Voọc Hà Tĩnh
Nghiên cứu về thú Linh trưởng ở Việt Nam đã được nhiều tác giả trong và ngoài nước tiến hành từ sớm. Các nghiên cứu tập trung chủ yếu vào phân loại học, tình trạng của các loài Linh trưởng, các nghiên cứu sâu về sinh thái và tập tính còn ít. Thông tin về phân bố và tình trạng của Voọc Hà Tĩnh đã được báo cáo chi tiết, tuy nhiên các đặc điểm sinh thái vẫn là vấn đề được quan tâm. Các nghiên cứu đầu tiên của các nhà khoa học nước ngoài về Voọc có: Groves (2001; 2004), Brandon - Jones (1995; 1996), Nadler (2003).
3.1. Các Nghiên cứu Trước đây về Voọc Hà Tĩnh
Từ năm 1964 đến năm 1991, nghiên cứu Voọc Hà Tĩnh đã được nghiên cứu trong nước của các nhà khoa học Việt Nam như: Đào Văn Tiến (1964, 1985), Lê Hiền Hào (1973), Hà Đình Đức (1995). Kết quả các công trình trên đã nêu được phân bố, tình trạng, quan hệ địa lý của Voọc Hà Tĩnh ở một số vùng nhất định. Tuy nhiên, đây chỉ là các báo cáo sơ bộ, phân tán, ghi nhận ban đầu về mặt khu hệ và phân loại. Những tài liệu về mặt sinh học, sinh thái học hầu như chưa có.
3.2. Hướng Nghiên cứu Hiện tại về Voọc Hà Tĩnh
Từ năm 1992 đến nay, hướng nghiên cứu đã được đẩy mạnh trên toàn quốc, nhiều nhà khoa học Việt Nam ở các nơi như: Trường Đại học Lâm nghiệp, Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật, Trường Đại học Khoa học tự nhiên, Viện điều tra quy hoạch rừng, Cục Kiểm Lâm, Trung tâm cứu hộ thú Linh trưởng Cúc Phương, Trung tâm nghiên cứu khoa học và cứu hộ Vườn Quốc Gia Phong Nha - Kẻ Bàng, các tổ chức Quốc tế, Phi chính phủ ở Việt Nam như: FFI, WWF, CI, PCI, IUCN, FOR. Rrankfurt Zoological Society.
IV. Vùng Sống và Phương Pháp Nghiên Cứu Voọc Hà Tĩnh
Vùng sống cho mỗi loài động vật được định nghĩa là “Khu vực di chuyển bởi các cá thể trong các hoạt động bình thường của chúng cho việc thu thập thức ăn, giao phối và chăm sóc con non”. Phân tích vùng sống của một loài động vật là việc vạch ra khu vực mà các loài đó tiến hành các hoạt động bình thường Burt (1943), ghi lại những vị trí mà các cá thể đã được ghi nhận qua sát. Những thông tin ghi nhận từ việc nghiên cứu và phân tích vùng sống có thể được sử dụng để kiểm tra các học thuyết cơ bản liên quan tới tập tính của động vật, sử dụng nguồn tài nguyên, sự phân bố quần thể hoặc kiểm tra sự tương tác.
4.1. Khái niệm về Vùng Sống của Động vật
Vùng sống là khu vực mà động vật di chuyển để thu thập thức ăn, giao phối và chăm sóc con non. Nghiên cứu vùng sống giúp hiểu rõ hơn về tập tính, sử dụng tài nguyên và phân bố quần thể của loài. Việc xác định và bảo vệ vùng sống là yếu tố quan trọng trong công tác bảo tồn động vật hoang dã, đặc biệt là các loài động vật quý hiếm như Voọc Hà Tĩnh.
4.2. Phương pháp Ước tính Vùng Sống của Voọc Hà Tĩnh
Có nhiều phương pháp ước tính vùng sống của động vật, bao gồm theo dõi trực tiếp, sử dụng GPS, và phân tích dấu vết. Các phương pháp này giúp xác định khu vực mà động vật thường xuyên sử dụng, từ đó ước tính kích thước và đặc điểm của vùng sống. Việc lựa chọn phương pháp phù hợp phụ thuộc vào đặc điểm của loài và điều kiện địa hình của khu vực nghiên cứu. Trong nghiên cứu về Voọc Hà Tĩnh, việc kết hợp nhiều phương pháp có thể mang lại kết quả chính xác và toàn diện hơn.
