## Tổng quan nghiên cứu

Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Huống, tỉnh Nghệ An, với diện tích hơn 50.000 ha, là một trong những khu vực quan trọng bảo tồn đa dạng sinh học vùng Bắc Trung Bộ Việt Nam. Tại đây, các loài thú họ phụ Khỉ (Cercopithecinae Gray, 1821) đóng vai trò sinh thái quan trọng, vừa là sinh vật tiêu thụ vừa là mắt xích trong chuỗi thức ăn, góp phần duy trì cân bằng hệ sinh thái rừng. Tuy nhiên, tình trạng quần thể các loài Khỉ tại khu bảo tồn này còn chưa được nghiên cứu đầy đủ và chi tiết, đặc biệt về đặc điểm sinh thái học và mức độ cạnh tranh sinh cảnh giữa các loài.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá tình trạng quần thể của các loài Khỉ, xác định đặc điểm sinh cảnh ưa thích và mức độ cạnh tranh sinh cảnh sống giữa các loài tại Pù Huống. Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn hè thu năm 2019, với phạm vi điều tra trải rộng trên 7 xã thuộc 5 huyện, tổng diện tích khảo sát khoảng 3.996 ha, chiếm gần 8% diện tích khu bảo tồn. Kết quả nghiên cứu sẽ cung cấp cơ sở khoa học vững chắc cho công tác quản lý và bảo tồn các loài Khỉ, góp phần nâng cao hiệu quả bảo tồn đa dạng sinh học tại khu vực.

## Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

### Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết sinh thái học quần thể và sinh cảnh, bao gồm:

- **Lý thuyết ổ sinh thái (Niche Theory):** Giúp xác định phạm vi sinh cảnh và nguồn tài nguyên mà các loài Khỉ sử dụng, từ đó đánh giá mức độ trùng lặp và cạnh tranh giữa các loài.
- **Lý thuyết cạnh tranh sinh thái (Ecological Competition):** Phân tích mức độ cạnh tranh không gian sống giữa các loài Khỉ, dựa trên các chỉ số như hệ số cạnh tranh và độ trùng lặp ổ sinh thái.
- **Mô hình phân bố loài (Species Distribution Model):** Áp dụng để dự đoán vùng phân bố thích hợp của từng loài Khỉ dựa trên các yếu tố môi trường như độ cao, kiểu thảm thực vật, khoảng cách đến nguồn nước và khu dân cư.

Các khái niệm chính bao gồm: quần thể, sinh cảnh ưa thích, ổ sinh thái không gian, cạnh tranh sinh thái, và hiệu suất tìm kiếm.

### Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu được thu thập từ nhiều nguồn: điều tra thực địa, phỏng vấn người dân địa phương, và khai thác tài liệu khoa học liên quan. Tổng cộng 34 tuyến điều tra với chiều dài 133,2 km, thời gian khảo sát 162,3 giờ, được thực hiện tại 18 khu vực thuộc 7 xã vùng lõi và vùng đệm của khu bảo tồn.

Phương pháp chọn mẫu là phương pháp chọn tuyến đi bộ men sườn núi, quan sát trực tiếp và ghi nhận tiếng kêu của các loài Khỉ trong dải rộng 300 m hai bên tuyến. Cỡ mẫu khảo sát chiếm khoảng 7,98% diện tích khu bảo tồn, đảm bảo tính đại diện cho toàn bộ khu vực.

Phân tích dữ liệu sử dụng các phương pháp thống kê mô tả, phân tích đa biến để đánh giá mối quan hệ giữa các yếu tố môi trường và sự phân bố của các loài Khỉ. Các chỉ số sinh thái như mật độ tương đối, mật độ tuyệt đối, hệ số cạnh tranh và độ trùng lặp ổ sinh thái được tính toán để đánh giá tình trạng quần thể và mức độ cạnh tranh sinh cảnh.

## Kết quả nghiên cứu và thảo luận

### Những phát hiện chính

- **Tình trạng quần thể:** Có 4 loài Khỉ được ghi nhận tại Pù Huống gồm Khỉ vàng, Khỉ mốc, Khỉ cộc và Khỉ đuôi lợn. Mật độ tương đối của Khỉ vàng chiếm khoảng 40%, cao hơn hẳn so với các loài khác như Khỉ mốc (khoảng 20%), Khỉ cộc (khoảng 25%) và Khỉ đuôi lợn (khoảng 15%). Số lượng đàn và kích thước quần thể cũng phản ánh sự phân bố không đồng đều giữa các loài.
  
- **Đặc điểm sinh cảnh ưa thích:** Các loài Khỉ có xu hướng lựa chọn sinh cảnh khác nhau. Khỉ vàng và Khỉ mốc ưa thích rừng kín lá rộng thường xanh ở độ cao từ 500-800 m, trong khi Khỉ cộc và Khỉ đuôi lợn thích các khu vực rừng phục hồi và rừng trên núi đá vôi. Khoảng cách đến nguồn nước và mật độ cây gỗ cũng là yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến sự lựa chọn sinh cảnh.

- **Mức độ cạnh tranh sinh cảnh:** Hệ số cạnh tranh giữa Khỉ vàng và Khỉ mốc là khoảng 0,6, cho thấy mức độ cạnh tranh trung bình. Độ trùng lặp ổ sinh thái không gian giữa Khỉ cộc và Khỉ đuôi lợn thấp hơn, khoảng 0,3, phản ánh sự phân bố sinh cảnh tương đối tách biệt. Các dữ liệu này được minh họa qua biểu đồ phân bố mật độ và bảng hệ số cạnh tranh.

### Thảo luận kết quả

Nguyên nhân sự khác biệt trong lựa chọn sinh cảnh có thể do đặc điểm sinh học và tập tính kiếm ăn của từng loài. Khỉ vàng có khả năng leo trèo và di chuyển trên cây tốt, phù hợp với rừng kín lá rộng, trong khi Khỉ đuôi lợn thích nghi với môi trường rừng đá vôi và rừng phục hồi. Mức độ cạnh tranh không gian sống phản ánh sự phân hóa sinh thái giúp các loài cùng tồn tại trong khu bảo tồn.

So sánh với các nghiên cứu trước đây cho thấy mật độ và phân bố các loài Khỉ tại Pù Huống tương đối ổn định, tuy nhiên vẫn cần chú ý đến các tác động từ hoạt động khai thác rừng và áp lực từ dân cư vùng đệm. Ý nghĩa của nghiên cứu là cung cấp dữ liệu khoa học làm cơ sở cho việc quy hoạch phân khu bảo tồn và xây dựng các giải pháp quản lý bền vững.

## Đề xuất và khuyến nghị

- **Tăng cường giám sát và bảo vệ sinh cảnh:** Thực hiện kiểm tra định kỳ các khu vực sinh cảnh ưa thích của các loài Khỉ, nhằm giảm thiểu tác động từ khai thác gỗ và săn bắt trái phép. Mục tiêu nâng cao diện tích rừng nguyên sinh lên ít nhất 10% trong vòng 5 năm, do Ban quản lý khu bảo tồn chủ trì.

- **Phát triển chương trình giáo dục cộng đồng:** Tuyên truyền nâng cao nhận thức cho người dân vùng đệm về vai trò của các loài Khỉ và tầm quan trọng của bảo tồn đa dạng sinh học. Mục tiêu giảm thiểu xâm hại sinh cảnh xuống dưới 5% trong 3 năm, phối hợp với chính quyền địa phương và các tổ chức phi chính phủ.

- **Xây dựng kế hoạch phục hồi sinh cảnh:** Tái tạo các khu vực rừng bị suy thoái, đặc biệt là rừng phục hồi và rừng tre nứa, nhằm mở rộng vùng sinh sống cho các loài Khỉ. Mục tiêu trồng mới khoảng 200 ha rừng trong 5 năm tới, do Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn phối hợp thực hiện.

- **Nghiên cứu tiếp tục và cập nhật dữ liệu:** Thực hiện các nghiên cứu bổ sung về sinh thái học và hành vi của các loài Khỉ, đồng thời cập nhật dữ liệu định kỳ để điều chỉnh chính sách bảo tồn phù hợp. Mục tiêu hoàn thành báo cáo cập nhật mỗi 2 năm, do các viện nghiên cứu và trường đại học đảm nhiệm.

## Đối tượng nên tham khảo luận văn

- **Nhà quản lý bảo tồn:** Sử dụng dữ liệu để xây dựng và điều chỉnh các chính sách quản lý tài nguyên rừng và bảo tồn đa dạng sinh học hiệu quả tại khu bảo tồn và các vùng lân cận.

- **Nhà nghiên cứu sinh thái học:** Tham khảo phương pháp nghiên cứu và kết quả để phát triển các nghiên cứu chuyên sâu về sinh thái học quần thể và tương tác sinh cảnh của các loài linh trưởng.

- **Cơ quan giáo dục và đào tạo:** Áp dụng nội dung luận văn làm tài liệu giảng dạy, nâng cao kiến thức chuyên môn cho sinh viên ngành quản lý tài nguyên rừng và bảo tồn thiên nhiên.

- **Tổ chức phi chính phủ và cộng đồng địa phương:** Sử dụng thông tin để thiết kế các chương trình giáo dục, nâng cao nhận thức và tham gia bảo vệ môi trường, góp phần phát triển bền vững khu vực.

## Câu hỏi thường gặp

1. **Tại sao nghiên cứu các loài Khỉ lại quan trọng trong bảo tồn rừng?**  
Các loài Khỉ là chỉ thị sinh thái cho chất lượng rừng, giúp duy trì cân bằng sinh thái và đa dạng sinh học. Chúng cũng góp phần phát tán hạt giống, hỗ trợ tái sinh rừng.

2. **Phương pháp điều tra quần thể Khỉ được thực hiện như thế nào?**  
Sử dụng phương pháp đi bộ khảo sát theo tuyến, quan sát trực tiếp và ghi nhận tiếng kêu trong dải rộng 300 m, kết hợp phỏng vấn người dân địa phương để thu thập dữ liệu chính xác.

3. **Các yếu tố môi trường nào ảnh hưởng đến phân bố của các loài Khỉ?**  
Độ cao, kiểu thảm thực vật, khoảng cách đến nguồn nước và khu dân cư, mật độ cây gỗ là những yếu tố chính ảnh hưởng đến sự lựa chọn sinh cảnh của các loài Khỉ.

4. **Mức độ cạnh tranh sinh cảnh giữa các loài Khỉ được đánh giá như thế nào?**  
Thông qua hệ số cạnh tranh và độ trùng lặp ổ sinh thái không gian, cho thấy mức độ phân hóa sinh thái giúp các loài cùng tồn tại trong khu bảo tồn.

5. **Giải pháp nào được đề xuất để bảo tồn các loài Khỉ tại Pù Huống?**  
Bao gồm tăng cường giám sát sinh cảnh, giáo dục cộng đồng, phục hồi rừng và nghiên cứu tiếp tục nhằm nâng cao hiệu quả bảo tồn và quản lý bền vững.

## Kết luận

- Nghiên cứu đã xác định được 4 loài Khỉ chính tại Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Huống với mật độ và phân bố khác nhau, phản ánh đặc điểm sinh thái riêng biệt.  
- Đặc điểm sinh cảnh ưa thích và mức độ cạnh tranh sinh cảnh giữa các loài được làm rõ, cung cấp cơ sở khoa học cho công tác bảo tồn.  
- Phương pháp điều tra kết hợp thực địa và phỏng vấn người dân đảm bảo thu thập dữ liệu đầy đủ và chính xác.  
- Đề xuất các giải pháp bảo tồn cụ thể, thiết thực nhằm nâng cao hiệu quả quản lý tài nguyên rừng và đa dạng sinh học.  
- Khuyến nghị tiếp tục nghiên cứu và cập nhật dữ liệu định kỳ để điều chỉnh chính sách bảo tồn phù hợp với thực tiễn.

Hành động tiếp theo là triển khai các giải pháp bảo tồn đã đề xuất, đồng thời mở rộng nghiên cứu để bảo vệ bền vững các loài Khỉ và hệ sinh thái rừng tại Pù Huống. Các nhà quản lý và nhà nghiên cứu được khuyến khích áp dụng kết quả nghiên cứu này trong thực tiễn bảo tồn và phát triển bền vững.