Tổng quan nghiên cứu

Khu bảo tồn Cervus Eldii, tỉnh Savannakhet, nước Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Lào, có diện tích khoảng 140.810 ha, là một trong những khu vực đa dạng sinh học quan trọng với 825 loài thực vật và 408 loài động vật được ghi nhận. Trong đó, rừng cây lá rộng rụng lá chiếm 48% diện tích, rừng lá rộng nửa rụng lá chiếm 25%, rừng núi đất thấp kết hợp gieo trồng lúa nương chiếm 12%, và rừng ngập nước ngọt định kỳ chiếm 8%. Họ Dầu (Dipterocarpaceae) là nhóm thực vật đặc trưng, chiếm khoảng 11,12% thành phần loài cây gỗ trong khu bảo tồn, đóng vai trò quan trọng trong hệ sinh thái và kinh tế địa phương.

Tuy nhiên, sự suy giảm nghiêm trọng về đa dạng và mật độ các loài cây họ Dầu do khai thác trái phép đã đặt ra thách thức lớn cho công tác bảo tồn. Mục tiêu nghiên cứu nhằm xác định thành phần loài, đặc điểm phân bố, cấu trúc rừng và giá trị bảo tồn của các loài cây họ Dầu tại khu bảo tồn, từ đó đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát triển bền vững. Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn từ tháng 8/2019 đến tháng 5/2020, tập trung trên 4 kiểu rừng chính trong khu vực.

Việc nghiên cứu này có ý nghĩa thiết thực trong việc bảo vệ nguồn gen quý hiếm, duy trì sinh cảnh tự nhiên cho các loài động vật hoang dã, đồng thời góp phần phát triển kinh tế xã hội bền vững cho tỉnh Savannakhet và khu vực lân cận.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sinh thái rừng, bao gồm:

  • Lý thuyết đa dạng sinh học: Đánh giá mức độ phong phú, đồng đều và chiếm ưu thế của các loài trong quần xã rừng, sử dụng các chỉ số Shannon-Wiener, Simpson và mức độ phong phú loài (R).
  • Mô hình cấu trúc rừng: Phân tích các tầng cây cao, cây tái sinh và thảm thực vật dưới tán để xác định cấu trúc quần xã và khả năng phục hồi của rừng.
  • Phân tích SWOT: Đánh giá điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức trong công tác bảo tồn và phát triển các loài cây họ Dầu tại khu bảo tồn.
  • Khái niệm chỉ số quan trọng (IV%): Xác định vai trò sinh thái của từng loài dựa trên tỷ lệ mật độ và tiết diện ngang, từ đó xác định các loài ưu thế trong quần xã.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp điều tra thực địa kết hợp phân tích số liệu định lượng và định tính:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập số liệu thực địa qua 8 tuyến điều tra trên 4 kiểu rừng chính (rừng cây lá rộng rụng lá, rừng lá rộng nửa rụng lá, rừng ngập nước ngọt định kỳ, rừng núi đất thấp kết hợp gieo trồng lúa nương). Mỗi tuyến bố trí 4 ô tiêu chuẩn (OTC) diện tích 1000 m², trong đó có 5 ô dạng bản (ODB) diện tích 25 m² để điều tra cây tái sinh và thảm thực vật dưới tán.
  • Cỡ mẫu: Tổng cộng 16 ô tiêu chuẩn và 80 ô dạng bản được khảo sát, đảm bảo tính đại diện cho các kiểu rừng và trạng thái rừng khác nhau.
  • Phương pháp chọn mẫu: Hệ thống tuyến song song, cách đều, bố trí trên các dạng địa hình và đai độ cao khác nhau nhằm bao phủ toàn diện khu vực nghiên cứu.
  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phần mềm Excel và R để tính toán các chỉ số đa dạng sinh học, chỉ số quan trọng, mật độ cây, trữ lượng gỗ và phân tích sự tương đồng giữa các ô tiêu chuẩn. Phân tích SWOT được thực hiện dựa trên phỏng vấn, tổng hợp số liệu và thảo luận với cán bộ quản lý khu bảo tồn.
  • Timeline nghiên cứu: Từ tháng 8/2019 đến tháng 5/2020, bao gồm giai đoạn thu thập mẫu, xử lý mẫu, phân tích số liệu và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thành phần loài họ Dầu đa dạng và phong phú
    Nghiên cứu ghi nhận 14 loài thực vật họ Dầu thuộc 6 chi, chiếm khoảng 11,12% tổng số 126 loài cây gỗ trong khu bảo tồn. Trong đó, chi Dipterocarpus chiếm đa số với 7 loài (5,56%), chi Shorea có 3 loài (2,38%). Khoảng 85,7% số loài là cây gỗ lớn, thể hiện vai trò quan trọng trong cấu trúc rừng.

  2. Giá trị bảo tồn cao với nhiều loài nguy cấp
    Có 3 loài được liệt kê trong Sách Đỏ Lào (2017) và 14 loài trong Danh lục Đỏ thế giới IUCN (2017). Loài Vatica odorata (Táu muối) thuộc nhóm rất nguy cấp (CR), hai loài Dipterocarpus intricatus và Anisoptera costata thuộc nhóm nguy cấp (EN). Sự hiện diện của các loài này nhấn mạnh tầm quan trọng của khu bảo tồn trong bảo vệ nguồn gen quý hiếm.

  3. Cấu trúc rừng đặc trưng theo kiểu rừng
    Rừng cây lá rộng rụng lá chiếm 48% diện tích, có 71 loài thực vật với mật độ cây cao đạt 577 cây/ha. Chỉ số đa dạng sinh học Shannon-Wiener đạt 1,52, chỉ số Simpson 0,95, mức độ phong phú loài R = 2,95, cho thấy đa dạng sinh học khá cao. Các loài ưu thế gồm Shorea obtusa (Cà chắc), Dipterocarpus tuberculatus (Dầu đồng), Dipterocarpus obtusifolius (Dầu trà beng) và Shorea siamensis (Cẩm xe) với chỉ số quan trọng IV% từ 7,38 đến 16,9%.

  4. Tầng cây tái sinh phong phú nhưng mật độ thấp
    Tầng cây tái sinh ghi nhận 84 loài thuộc 32 họ, trong đó 6 loài họ Dầu chiếm 40,13% tổng số cây tái sinh. Mật độ tái sinh thấp hơn so với tầng cây cao, cho thấy khả năng phục hồi rừng đang bị hạn chế do tác động khai thác và điều kiện môi trường.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy họ Dầu tại khu bảo tồn Cervus Eldii có đa dạng loài cao hơn nhiều khu vực khác trong Lào và Việt Nam, phản ánh điều kiện sinh thái thuận lợi và sự bảo vệ tương đối của khu vực. Tuy nhiên, mật độ cây và khả năng tái sinh còn thấp, đặc biệt đối với các loài quý hiếm, do khai thác gỗ trái phép và áp lực từ hoạt động nông nghiệp.

So sánh với các nghiên cứu tại Vườn Quốc gia Phú Quốc (1,46% thực vật bậc cao là họ Dầu) và Vườn Quốc gia Bến En (0,12%), tỷ lệ họ Dầu tại Cervus Eldii (11,12%) là rất đáng kể, khẳng định vai trò quan trọng của khu bảo tồn trong bảo tồn đa dạng sinh học khu vực Đông Nam Á.

Việc phân tích cấu trúc rừng và chỉ số đa dạng sinh học cung cấp cơ sở khoa học để đánh giá sức khỏe hệ sinh thái và đề xuất các biện pháp quản lý phù hợp. Biểu đồ phân bố tỷ lệ các kiểu rừng và bảng chỉ số đa dạng sinh học có thể minh họa rõ nét sự khác biệt về thành phần loài và mật độ cây giữa các kiểu rừng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bảo vệ rừng và kiểm soát khai thác trái phép
    Áp dụng các biện pháp giám sát chặt chẽ, phối hợp với cộng đồng địa phương để giảm thiểu khai thác gỗ trái phép, nhằm bảo vệ các loài cây họ Dầu quý hiếm. Mục tiêu giảm 50% số vụ vi phạm trong vòng 2 năm.

  2. Phát triển mô hình nhân giống và trồng lại loài họ Dầu quý hiếm
    Xây dựng vườn ươm chuyên biệt cho các loài như Vatica odorata, Dipterocarpus intricatus, với tỷ lệ sống đạt trên 70% sau 1 năm trồng. Thực hiện trong 3 năm đầu nghiên cứu.

  3. Xây dựng cơ chế chia sẻ lợi ích với cộng đồng
    Khuyến khích cộng đồng tham gia bảo vệ rừng thông qua các chương trình phát triển sinh kế bền vững, giảm áp lực khai thác tài nguyên rừng. Mục tiêu nâng cao nhận thức và thu nhập cho 70% hộ dân trong khu vực trong 3 năm.

  4. Nâng cao năng lực quản lý và nghiên cứu khoa học
    Đào tạo cán bộ quản lý khu bảo tồn về kỹ thuật bảo tồn, giám sát đa dạng sinh học và sử dụng công nghệ GIS để theo dõi biến động rừng. Thực hiện liên tục trong 5 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý tài nguyên rừng và khu bảo tồn
    Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách bảo tồn, quản lý khai thác và phát triển bền vững tài nguyên rừng họ Dầu.

  2. Các nhà khoa học và nghiên cứu sinh ngành sinh thái, lâm nghiệp
    Tham khảo dữ liệu thành phần loài, cấu trúc rừng và phương pháp nghiên cứu để phát triển các đề tài nghiên cứu tiếp theo.

  3. Cộng đồng địa phương và tổ chức phi chính phủ
    Áp dụng các giải pháp bảo tồn và phát triển sinh kế bền vững dựa trên cơ sở khoa học và thực tiễn tại khu bảo tồn.

  4. Các cơ quan hoạch định chính sách môi trường và phát triển bền vững
    Dùng luận văn làm tài liệu tham khảo để xây dựng các chương trình bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển kinh tế xanh.

Câu hỏi thường gặp

  1. Họ Dầu có vai trò gì trong hệ sinh thái rừng tại khu bảo tồn?
    Họ Dầu chiếm khoảng 11,12% thành phần loài cây gỗ, đóng vai trò quan trọng trong cấu trúc rừng, cung cấp sinh cảnh cho động vật và nguồn gỗ quý có giá trị kinh tế cao.

  2. Tại sao cần bảo tồn các loài họ Dầu tại Cervus Eldii?
    Nhiều loài họ Dầu thuộc nhóm nguy cấp và rất nguy cấp theo IUCN, có giá trị sinh thái và kinh tế lớn, đồng thời là nguồn gen quý hiếm cần bảo vệ để duy trì đa dạng sinh học.

  3. Phương pháp nào được sử dụng để đánh giá đa dạng sinh học trong nghiên cứu?
    Nghiên cứu sử dụng các chỉ số Shannon-Wiener, Simpson, mức độ phong phú loài (R) và chỉ số quan trọng (IV%) để đánh giá thành phần và cấu trúc quần xã thực vật.

  4. Khó khăn chính trong việc bảo tồn họ Dầu tại khu bảo tồn là gì?
    Khai thác gỗ trái phép, áp lực từ hoạt động nông nghiệp và khả năng tái sinh thấp của các loài quý hiếm là những thách thức lớn cần giải quyết.

  5. Giải pháp nào được đề xuất để phát triển bền vững họ Dầu?
    Bao gồm tăng cường bảo vệ rừng, phát triển mô hình nhân giống, xây dựng cơ chế chia sẻ lợi ích với cộng đồng và nâng cao năng lực quản lý khu bảo tồn.

Kết luận

  • Ghi nhận 14 loài thực vật họ Dầu thuộc 6 chi, chiếm 11,12% thành phần cây gỗ trong khu bảo tồn Cervus Eldii.
  • Nhiều loài họ Dầu có giá trị bảo tồn cao, trong đó 3 loài thuộc Sách Đỏ Lào và 14 loài trong Danh lục Đỏ thế giới.
  • Cấu trúc rừng và đa dạng sinh học tại khu bảo tồn khá phong phú, tuy nhiên mật độ cây và khả năng tái sinh còn hạn chế.
  • Đề xuất các giải pháp bảo tồn kết hợp với phát triển sinh kế bền vững nhằm bảo vệ và phát triển nguồn tài nguyên họ Dầu.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học quan trọng cho công tác quản lý, bảo tồn và phát triển tài nguyên rừng tại khu bảo tồn trong giai đoạn tiếp theo.

Triển khai các mô hình nhân giống, tăng cường giám sát khai thác và xây dựng chương trình hợp tác cộng đồng để bảo vệ họ Dầu bền vững.