Nghiên Cứu Đặc Điểm Khu Hệ Chim Tại Khu Bảo Tồn Thiên Nhiên Bắc Mê, Tỉnh Hà Giang

• Tác giả: Trần Văn Hà
• Người hướng dẫn: PGS. Vũ Tiến Thịnh
• Trường học: Trường Đại Học Lâm Nghiệp
• Chuyên ngành: Quản lý tài nguyên rừng
• Đề tài: Nghiên Cứu Đặc Điểm Khu Hệ Chim Tại Khu Bảo Tồn Thiên Nhiên Bắc Mê, Hà Giang
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2015
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CẢM ƠN
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
• 1.1. Lược sử nghiên cứu chim ở Việt Nam
• 1.2. Tình hình nghiên cứu chim nói chung ở Việt Nam
• 1.3. Phân loại chim
• 1.4. Nghiên cứu Khu hệ chim tại KBTTN Bắc Mê - Hà Giang
• 2. CHƯƠNG 2: MỤC TIÊU, ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 2.1. Mục tiêu nghiên cứu
• 2.1.1. Mục tiêu chung
• 2.1.2. Mục tiêu cụ thể
• 2.2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• 2.2.1. Đối tượng nghiên cứu
• 2.2.2. Phạm vi nghiên cứu
• 2.3. Nội dung nghiên cứu
• 2.4. Phương pháp nghiên cứu
• 2.4.1. Kế thừa tài liệu
• 2.4.2. Phương pháp phỏng vấn
• 2.4.3. Điều tra theo tuyến
• 2.4.4. Bẫy chim bằng lưới mờ
• 2.4.5. Phương pháp đánh giá các mối đe dọa đến Khu hệ chim tại KBTTN Bắc Mê
• 2.4.6. Xử lý số liệu
• 3. CHƯƠNG 3: ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN, KINH TẾ - XÃ HỘI TẠI KHU VỰC NGHIÊN CỨU
• 3.1. Điều kiện tự nhiên
• 3.1.1. Vị trí địa lý
• 3.1.2. Điều kiện khí hậu, thủy văn
• 3.1.2.1. Khí hậu
• 3.1.2.2. Thủy văn
• 3.1.3. Tài nguyên đa dạng sinh học
• 3.1.3.1. Hệ thực vật
• 3.1.3.2. Hệ động vật
• 3.1.3.2.1. Khu hệ thú
• 3.1.3.2.2. Khu hệ chim
• 4. CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
• 4.1. Thành phần các loài chim tại KBTTN Bắc Mê
• 4.1.1. Thành phần loài
• 4.1.2. Sự đa dạng các bậc taxon của Khu hệ chim
• 4.1.3. Đặc điểm phân bố theo sinh cảnh của các loài chim tại KBTTN Bắc Mê
• 4.1.3.1. Sinh cảnh rừng nguyên sinh trên núi đá vôi (SC1)
• 4.1.3.2. Sinh cảnh rừng lá rộng thường xanh trên núi đá vôi (SC2)
• 4.1.3.3. Sinh cảnh rừng lá rộng thường xanh trên núi đất (SC3)
• 4.1.3.4. Sinh cảnh rừng phục hồi sau nương rẫy (SC4)
• 4.1.3.5. Sinh cảnh làng bản, nương rẫy (SC5)
• 4.1.3.6. Sinh cảnh ao hồ, khe suối
• 4.2. Các loài chim quý hiếm và hiện trạng của chúng tại KBTTN Bắc Mê
• 4.2.1. Danh sách các loài chim quý hiếm trong khu vực
• 4.2.2. Tình trạng quần thể của một số loài chim quý hiếm và phân bố của chúng tại KBTTN Bắc Mê
• 4.3. Các mối đe dọa đến khu hệ chim tại KBTTN Bắc Mê
• 4.3.1. Các mối đe dọa
• 4.3.2. Đánh giá các mối đe dọa
• 4.4. Đề xuất một số giải pháp cho công tác quản lý và bảo tồn khu hệ chim tại KBTTN Bắc Mê
• 4.5. Thực trạng công tác quản lý và bảo tồn khu hệ chim tại KBTTN Bắc Mê
• KẾT LUẬN, TỒN TẠI VÀ KHUYẾN NGHỊ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Tổng quan về Nghiên Cứu Đặc Điểm Khu Hệ Chim Tại Khu Bảo Tồn Thiên Nhiên Bắc Mê

Khu Bảo tồn thiên nhiên Bắc Mê, tỉnh Hà Giang, là một trong những khu vực có giá trị sinh thái cao tại Việt Nam. Nghiên cứu về đặc điểm khu hệ chim tại đây không chỉ giúp hiểu rõ hơn về sự đa dạng sinh học mà còn góp phần vào công tác bảo tồn các loài chim quý hiếm. Theo tài liệu, khu vực này đã ghi nhận được 104 loài chim, trong đó có nhiều loài quý hiếm cần được bảo vệ.

1.1. Tầm quan trọng của Khu Bảo Tồn Thiên Nhiên Bắc Mê

Khu Bảo tồn thiên nhiên Bắc Mê không chỉ là nơi cư trú của nhiều loài chim mà còn là một phần quan trọng trong hệ sinh thái rừng núi phía Bắc Việt Nam. Việc bảo tồn khu vực này giúp duy trì sự cân bằng sinh thái và bảo vệ các loài động thực vật quý hiếm.

1.2. Mục tiêu nghiên cứu khu hệ chim tại Bắc Mê

Mục tiêu chính của nghiên cứu là đánh giá sự đa dạng và phân bố của các loài chim tại khu vực, từ đó đề xuất các biện pháp bảo tồn hiệu quả. Nghiên cứu cũng nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng về tầm quan trọng của việc bảo tồn đa dạng sinh học.

II. Những Thách Thức Trong Nghiên Cứu Khu Hệ Chim Tại Bắc Mê

Mặc dù có nhiều nỗ lực trong việc nghiên cứu khu hệ chim, nhưng vẫn còn nhiều thách thức cần phải vượt qua. Các yếu tố như biến đổi khí hậu, sự suy giảm môi trường sống và áp lực từ con người đang đe dọa đến sự tồn tại của nhiều loài chim tại đây.

2.1. Biến đổi khí hậu và tác động đến khu hệ chim

Biến đổi khí hậu đang làm thay đổi môi trường sống của các loài chim, ảnh hưởng đến sự phân bố và sinh sản của chúng. Nhiệt độ tăng cao và lượng mưa không ổn định có thể làm giảm số lượng chim trong khu vực.

2.2. Sự suy giảm môi trường sống do hoạt động của con người

Hoạt động khai thác rừng, xây dựng cơ sở hạ tầng và nông nghiệp không bền vững đang làm giảm diện tích rừng tự nhiên, ảnh hưởng trực tiếp đến đặc điểm khu hệ chim tại Bắc Mê. Việc này cần được kiểm soát để bảo vệ các loài chim quý hiếm.

III. Phương Pháp Nghiên Cứu Khu Hệ Chim Tại Bắc Mê

Để nghiên cứu khu hệ chim, các phương pháp điều tra hiện đại đã được áp dụng. Việc sử dụng bẫy chim, quan sát trực tiếp và phỏng vấn cộng đồng địa phương là những phương pháp chính trong nghiên cứu này.

3.1. Phương pháp bẫy chim bằng lưới mờ

Phương pháp bẫy chim bằng lưới mờ giúp thu thập thông tin về số lượng và thành phần loài chim trong khu vực. Đây là một trong những phương pháp hiệu quả để đánh giá sự đa dạng sinh học.

3.2. Quan sát và ghi chép trực tiếp

Quan sát trực tiếp các loài chim trong môi trường sống tự nhiên giúp xác định đặc điểm sinh thái và hành vi của chúng. Phương pháp này cũng giúp phát hiện các loài chim quý hiếm trong khu vực.

IV. Kết Quả Nghiên Cứu Khu Hệ Chim Tại Bắc Mê

Kết quả nghiên cứu cho thấy khu vực Bắc Mê có sự đa dạng cao về các loài chim. Trong số 104 loài chim được ghi nhận, có nhiều loài quý hiếm cần được bảo vệ. Điều này khẳng định giá trị sinh thái của khu vực và tầm quan trọng của công tác bảo tồn.

4.1. Thành phần loài chim tại Bắc Mê

Khu vực Bắc Mê ghi nhận được 104 loài chim, trong đó có nhiều loài quý hiếm như Gà lôi trắng (Lophura nycthemera). Sự đa dạng này cho thấy khu vực có vai trò quan trọng trong việc bảo tồn các loài chim tại Việt Nam.

4.2. Đặc điểm phân bố của các loài chim

Các loài chim tại Bắc Mê phân bố chủ yếu ở các sinh cảnh rừng nguyên sinh và rừng phục hồi. Sự phân bố này phản ánh tình trạng sức khỏe của hệ sinh thái rừng tại khu vực.

V. Kết Luận và Đề Xuất Giải Pháp Bảo Tồn Khu Hệ Chim

Kết luận từ nghiên cứu cho thấy cần có các biện pháp bảo tồn hiệu quả để bảo vệ khu hệ chim tại Bắc Mê. Việc nâng cao nhận thức cộng đồng và tăng cường quản lý khu bảo tồn là rất cần thiết.

5.1. Đề xuất các biện pháp bảo tồn

Cần triển khai các chương trình bảo tồn cụ thể nhằm bảo vệ các loài chim quý hiếm. Việc này bao gồm việc quản lý chặt chẽ các hoạt động khai thác tài nguyên và bảo vệ môi trường sống tự nhiên.

5.2. Tăng cường hợp tác với cộng đồng địa phương

Hợp tác với cộng đồng địa phương trong công tác bảo tồn là rất quan trọng. Cần tạo điều kiện cho người dân tham gia vào các hoạt động bảo tồn và nâng cao nhận thức về giá trị của đa dạng sinh học.

Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam là một trong những quốc gia có đa dạng sinh học phong phú, trong đó tài nguyên động vật rừng và đặc biệt là các loài chim đóng vai trò quan trọng trong hệ sinh thái. Theo thống kê, hiện có khoảng 887 loài chim thuộc 88 họ và 20 bộ được ghi nhận trên lãnh thổ Việt Nam. Tuy nhiên, nhiều loài đang đứng trước nguy cơ tuyệt chủng do săn bắt và suy thoái sinh cảnh, với khoảng 76 loài bị đe dọa nghiêm trọng. Khu Bảo tồn thiên nhiên Bắc Mê, tỉnh Hà Giang, được thành lập với diện tích gần 9.042 ha, là một trong những khu vực có hệ sinh thái rừng thường xanh núi đá vôi đặc trưng, nơi cư trú của nhiều loài chim quý hiếm như Gà lôi trắng (Lophura nycthemera), Sả hung (Halcyon coromanda) và Ác là (Pica pica).

Mục tiêu nghiên cứu nhằm xác định thành phần loài chim, hiện trạng các loài quý hiếm, đánh giá các mối đe dọa và đề xuất giải pháp bảo tồn tại KBTTN Bắc Mê trong khoảng thời gian từ tháng 9/2014 đến tháng 9/2015. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả quản lý và bảo tồn đa dạng sinh học, góp phần phát triển bền vững tài nguyên thiên nhiên tại địa phương. Qua đó, các chỉ số đa dạng sinh học và phân bố loài được làm rõ, cung cấp dữ liệu khoa học phục vụ hoạch định chính sách bảo tồn.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về đa dạng sinh học và bảo tồn sinh thái, trong đó:

• Lý thuyết đa dạng sinh học: Đánh giá sự phong phú và phân bố các loài chim trong các dạng sinh cảnh khác nhau, dựa trên các chỉ số đa dạng loài và taxon.
• Mô hình sinh cảnh và phân bố loài: Phân tích mối quan hệ giữa đặc điểm sinh cảnh (rừng nguyên sinh, rừng phục hồi, nương rẫy, ao hồ) với sự phân bố và thành phần loài chim.
• Phương pháp đánh giá mối đe dọa (TRA): Đánh giá phạm vi, cường độ và tính cấp thiết của các mối đe dọa như săn bắt, phá rừng, chăn thả gia súc, cháy rừng, khai thác lâm sản.

Các khái niệm chính bao gồm: thành phần loài, đa dạng taxon, sinh cảnh rừng, loài chim quý hiếm, mối đe dọa sinh thái.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu được thu thập từ nhiều kênh: điều tra thực địa, phỏng vấn cán bộ quản lý, thợ săn, người dân địa phương, tài liệu khoa học và bản đồ hiện trạng rừng. Cỡ mẫu gồm 8 tuyến điều tra chim với chiều dài từ 4 đến 6 km, trải rộng trên 3 xã Minh Ngọc, Lạc Nông và Thượng Tân. Thời gian khảo sát kéo dài 12 tháng (09/2014 - 09/2015), tập trung vào các khung giờ chim hoạt động mạnh (5h30-11h00 và 15h00-18h30).

Phương pháp phân tích bao gồm:

• Điều tra theo tuyến: Quan sát trực tiếp, ghi nhận tiếng hót, dấu vết chim.
• Bẫy chim bằng lưới mờ: Sử dụng 6 lưới mờ kích thước 9x3m và 12x3m để bắt các loài chim nhỏ, khó quan sát.
• Phỏng vấn định tính: Thu thập thông tin về thành phần loài, phân bố, mối đe dọa từ 40 phiếu phỏng vấn.
• Xử lý số liệu: Sử dụng Excel để tính chỉ số đa dạng, MapInfo GIS để xây dựng bản đồ phân bố, Photoshop chỉnh sửa ảnh minh họa.

Phương pháp chọn mẫu dựa trên sự phân bố sinh cảnh và thông tin phỏng vấn, nhằm đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy cao cho kết quả nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Thành phần loài chim: Ghi nhận tổng cộng 183 loài chim thuộc 12 bộ và 41 họ, trong đó có 79 loài mới được phát hiện bổ sung cho KBTTN Bắc Mê. Bộ Sẻ (Passeriformes) chiếm đa số với 120 loài (65,57%), tiếp theo là bộ Cu cu (6,01%) và bộ Cắt (4,91%).
2. Đa dạng taxon: Họ Khướu có 20 loài, họ Chim chích 10 loài, họ Cu cu 10 loài, họ Chào mào 9 loài. Một số họ chỉ có một loài duy nhất, thể hiện sự đa dạng phong phú và đặc thù của khu vực.
3. Phân bố theo sinh cảnh: Khu vực có 6 dạng sinh cảnh chính, trong đó rừng nguyên sinh trên núi đá vôi chiếm diện tích lớn nhất và là nơi cư trú của nhiều loài chim quý hiếm. Sinh cảnh rừng phục hồi và làng bản cũng đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì đa dạng loài.
4. Loài chim quý hiếm: Có 10 loài quý hiếm được ghi nhận, trong đó 2 loài thuộc nhóm IB và IIB theo Nghị định 32/2006/NĐ-CP, 1 loài Gà lôi trắng (Lophura nycthemera) thuộc bậc LR trong Sách Đỏ Việt Nam. Ngoài ra, 9 loài được liệt kê trong phụ lục II của Công ước CITES.
5. Mối đe dọa: Các mối đe dọa chính gồm săn bắt trái phép, khai thác gỗ, phá rừng làm nương rẫy, chăn thả gia súc và cháy rừng. Phương pháp TRA cho thấy săn bắt và phá rừng có phạm vi và cường độ ảnh hưởng cao nhất, đòi hỏi sự can thiệp cấp thiết.

Thảo luận kết quả

Số lượng loài chim tại KBTTN Bắc Mê cao hơn so với một số khu bảo tồn khác như KBTTN Thượng Tiến (155 loài) và KBTTN Hang Kia – Pà Cò (khoảng 150 loài), đạt khoảng 2/3 số loài tại Vườn quốc gia Tam Đảo (272 loài). Điều này phản ánh tính đa dạng sinh học cao nhờ địa hình phức tạp, đa dạng sinh cảnh và rừng còn tương đối nguyên vẹn. Tuy nhiên, các mối đe dọa như săn bắt và phá rừng đang làm suy giảm nghiêm trọng quần thể chim quý hiếm, tương tự với các nghiên cứu tại các khu bảo tồn khác ở Việt Nam.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố số loài theo bộ chim, bản đồ phân bố các loài quý hiếm và bảng xếp hạng mức độ đe dọa theo phương pháp TRA. Kết quả này cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng các chính sách bảo tồn phù hợp, đồng thời nhấn mạnh vai trò của việc bảo vệ sinh cảnh rừng nguyên sinh và phục hồi các khu vực bị suy thoái.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường công tác kiểm soát săn bắt trái phép: Thiết lập các đội tuần tra chuyên trách, phối hợp với chính quyền địa phương để giảm thiểu săn bắt chim quý hiếm, nhằm giảm tỷ lệ suy giảm quần thể trong vòng 2 năm tới.
2. Phục hồi và bảo vệ sinh cảnh rừng nguyên sinh: Thực hiện các dự án trồng rừng và khoanh nuôi bảo vệ rừng, đặc biệt tại các khu vực rừng phục hồi và vùng đệm, nhằm tăng diện tích sinh cảnh phù hợp cho các loài chim trong 3-5 năm.
3. Nâng cao nhận thức cộng đồng: Tổ chức các chương trình giáo dục môi trường, tập huấn cho người dân và cán bộ quản lý về tầm quan trọng của đa dạng sinh học và bảo tồn chim, hướng tới thay đổi hành vi trong 1-2 năm.
4. Xây dựng hệ thống giám sát đa dạng sinh học: Áp dụng công nghệ GIS và các phương pháp điều tra định kỳ để theo dõi biến động quần thể chim và các mối đe dọa, đảm bảo dữ liệu cập nhật phục vụ quản lý trong dài hạn.
5. Phát triển sinh kế bền vững cho người dân: Hỗ trợ phát triển các mô hình kinh tế thân thiện với môi trường như du lịch sinh thái, chăn nuôi sạch, giảm áp lực khai thác tài nguyên rừng trong 3 năm tới.

Các giải pháp này cần sự phối hợp chặt chẽ giữa Ban quản lý KBTTN Bắc Mê, chính quyền địa phương, các tổ chức bảo tồn và cộng đồng dân cư để đạt hiệu quả cao nhất.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà quản lý tài nguyên rừng và bảo tồn thiên nhiên: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, kế hoạch bảo tồn đa dạng sinh học và quản lý khu bảo tồn hiệu quả.
2. Các nhà khoa học và nghiên cứu sinh ngành sinh thái, lâm nghiệp: Tham khảo dữ liệu về thành phần loài, phân bố sinh cảnh và phương pháp điều tra để phát triển các nghiên cứu tiếp theo.
3. Tổ chức phi chính phủ và các dự án bảo tồn: Áp dụng các đề xuất và đánh giá mối đe dọa để thiết kế chương trình bảo tồn phù hợp với điều kiện thực tế tại Bắc Mê.
4. Cộng đồng dân cư địa phương và cán bộ kiểm lâm: Nâng cao nhận thức về giá trị đa dạng sinh học, tham gia tích cực vào công tác bảo vệ và phát triển bền vững tài nguyên thiên nhiên.

Việc tham khảo luận văn giúp các nhóm đối tượng này có cái nhìn toàn diện về thực trạng và giải pháp bảo tồn khu hệ chim, từ đó đóng góp vào sự phát triển bền vững của khu vực.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao nghiên cứu khu hệ chim tại KBTTN Bắc Mê lại quan trọng?
   Khu hệ chim phản ánh sức khỏe của hệ sinh thái rừng và đa dạng sinh học. Nghiên cứu giúp xác định các loài quý hiếm, đánh giá mối đe dọa và đề xuất giải pháp bảo tồn, góp phần duy trì cân bằng sinh thái và phát triển bền vững.

2. Phương pháp điều tra chim nào được sử dụng trong nghiên cứu?
   Nghiên cứu kết hợp điều tra theo tuyến, bẫy chim bằng lưới mờ và phỏng vấn người dân, cán bộ quản lý. Phương pháp này giúp thu thập dữ liệu đa dạng, chính xác về thành phần loài và phân bố sinh cảnh.

3. Các mối đe dọa chính đối với khu hệ chim là gì?
   Săn bắt trái phép, phá rừng làm nương rẫy, khai thác gỗ, chăn thả gia súc và cháy rừng là những mối đe dọa lớn nhất, ảnh hưởng trực tiếp đến sinh cảnh và quần thể chim quý hiếm.

4. Làm thế nào để bảo tồn hiệu quả các loài chim quý hiếm tại Bắc Mê?
   Cần tăng cường kiểm soát săn bắt, phục hồi sinh cảnh rừng, nâng cao nhận thức cộng đồng, xây dựng hệ thống giám sát đa dạng sinh học và phát triển sinh kế bền vững cho người dân.

5. Kết quả nghiên cứu có thể áp dụng cho các khu bảo tồn khác không?
   Có, các phương pháp và kết quả đánh giá mối đe dọa, đa dạng loài có thể tham khảo để áp dụng cho các khu bảo tồn có điều kiện tương tự, giúp nâng cao hiệu quả bảo tồn trên phạm vi rộng.

Kết luận

• Ghi nhận 183 loài chim tại KBTTN Bắc Mê, trong đó có 79 loài mới được phát hiện, thể hiện đa dạng sinh học phong phú.
• Bộ Sẻ (Passeriformes) chiếm ưu thế về số lượng loài và họ, phản ánh đặc điểm sinh thái đa dạng của khu vực.
• Các mối đe dọa chính gồm săn bắt, phá rừng và chăn thả gia súc, ảnh hưởng nghiêm trọng đến quần thể chim quý hiếm.
• Đề xuất các giải pháp bảo tồn toàn diện, bao gồm kiểm soát săn bắt, phục hồi sinh cảnh, nâng cao nhận thức và phát triển sinh kế bền vững.
• Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học quan trọng cho công tác quản lý và bảo tồn đa dạng sinh học tại KBTTN Bắc Mê, với kế hoạch thực hiện trong 1-5 năm tới.

Để tiếp tục phát huy hiệu quả, các nhà quản lý và nhà khoa học cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời mở rộng nghiên cứu để cập nhật dữ liệu đa dạng sinh học liên tục. Hành động bảo tồn ngay hôm nay sẽ góp phần bảo vệ tài nguyên thiên nhiên quý giá cho các thế hệ tương lai.