Tổng quan nghiên cứu

Bảo hiểm xã hội (BHXH) tự nguyện là một chính sách xã hội quan trọng nhằm mở rộng độ bao phủ của hệ thống an sinh xã hội (ASXH) tại Việt Nam, đặc biệt đối với lực lượng lao động trong khu vực phi chính thức. Theo báo cáo của ngành BHXH, tỷ lệ người tham gia BHXH tự nguyện tại nhiều địa phương còn thấp, trong đó huyện Thanh Miện, tỉnh Hải Dương là một ví dụ điển hình với nhiều khó khăn trong việc triển khai và thu hút người dân tham gia. Luận văn tập trung nghiên cứu pháp luật về BHXH tự nguyện và thực tiễn thi hành tại huyện Thanh Miện trong giai đoạn từ năm 2016 đến 2020, nhằm đánh giá hiệu quả thi hành pháp luật, nhận diện các tồn tại, hạn chế và đề xuất giải pháp hoàn thiện.

Mục tiêu nghiên cứu cụ thể bao gồm: làm rõ cơ sở lý luận và quy định pháp luật về BHXH tự nguyện; phân tích thực trạng thi hành pháp luật tại huyện Thanh Miện; đánh giá các yếu tố ảnh hưởng đến việc thực hiện chính sách; từ đó đề xuất các kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả thi hành pháp luật BHXH tự nguyện. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc hỗ trợ chính quyền địa phương và cơ quan BHXH hoàn thiện chính sách, góp phần tăng tỷ lệ bao phủ BHXH, ổn định đời sống người lao động và phát triển bền vững hệ thống ASXH.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết an sinh xã hội và lý thuyết pháp luật hành chính. Lý thuyết an sinh xã hội giúp phân tích vai trò của BHXH tự nguyện trong việc giảm thiểu rủi ro kinh tế - xã hội cho người lao động không có quan hệ lao động chính thức. Lý thuyết pháp luật hành chính được sử dụng để đánh giá hiệu quả thi hành pháp luật, bao gồm các nguyên tắc cơ bản như nguyên tắc công bằng, minh bạch, và hiệu quả trong quản lý nhà nước.

Các khái niệm chính được làm rõ gồm: BHXH tự nguyện, chế độ hưu trí, chế độ tử tuất, mức đóng và phương thức đóng BHXH, thủ tục tham gia và hưởng chế độ, cũng như các quy định xử phạt vi phạm pháp luật BHXH tự nguyện. Mô hình nghiên cứu tập trung vào mối quan hệ giữa quy định pháp luật, thực tiễn thi hành và các yếu tố ảnh hưởng như nhận thức của người dân, năng lực tổ chức của cơ quan BHXH, và chính sách hỗ trợ của Nhà nước.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu hỗn hợp, kết hợp phân tích định tính và định lượng. Nguồn dữ liệu chính bao gồm số liệu thống kê từ BHXH huyện Thanh Miện giai đoạn 2016-2020, các văn bản pháp luật liên quan, báo cáo tổng kết công tác BHXH của tỉnh Hải Dương, cùng các tài liệu nghiên cứu khoa học và giáo trình chuyên ngành luật.

Cỡ mẫu khảo sát khoảng 200 người lao động trong khu vực phi chính thức tại huyện Thanh Miện, được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện. Phân tích dữ liệu sử dụng các công cụ thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm, và phân tích nội dung văn bản pháp luật. Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 1/2020 đến tháng 9/2021, bao gồm thu thập số liệu, khảo sát thực địa, phân tích và viết báo cáo.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ tham gia BHXH tự nguyện tại huyện Thanh Miện còn thấp: Theo số liệu của BHXH huyện, tỷ lệ người tham gia BHXH tự nguyện chỉ đạt khoảng 3,5% lực lượng lao động trong độ tuổi, thấp hơn nhiều so với mục tiêu 5% vào năm 2025 theo Nghị quyết số 28-NQ/TW. Tỷ lệ này có xu hướng giảm nhẹ trong giai đoạn 2018-2020.

  2. Mức đóng BHXH tự nguyện cao so với thu nhập người lao động: Mức đóng tối thiểu là 22% mức thu nhập hàng tháng, tương đương từ 154.000 đồng đến 6 triệu đồng tùy theo mức thu nhập lựa chọn. Mức đóng này cao hơn 14% so với BHXH bắt buộc (8%), gây khó khăn cho người lao động có thu nhập thấp, đặc biệt là nhóm lao động phi chính thức.

  3. Nhận thức pháp luật và chính sách hỗ trợ còn hạn chế: Khảo sát cho thấy khoảng 60% người lao động chưa hiểu rõ về quyền lợi và nghĩa vụ khi tham gia BHXH tự nguyện. Mạng lưới đại lý thu BHXH tự nguyện còn hạn chế, chưa phủ rộng đến các xã, phường vùng sâu vùng xa.

  4. Thủ tục hành chính còn phức tạp và chưa thuận tiện: Mặc dù pháp luật quy định thủ tục đăng ký và hưởng chế độ đã được đơn giản hóa, nhưng thực tế tại huyện Thanh Miện vẫn còn nhiều thủ tục rườm rà, thời gian giải quyết hồ sơ kéo dài trung bình 20 ngày, gây khó khăn cho người tham gia.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của tình trạng trên là do mức đóng BHXH tự nguyện chưa phù hợp với khả năng tài chính của người lao động trong khu vực phi chính thức, đặc biệt là nông dân và lao động tự do. So sánh với các quốc gia như Phần Lan, nơi Nhà nước hỗ trợ đến 80% mức đóng cho nông dân, Việt Nam mới chỉ hỗ trợ tối đa 30% cho hộ nghèo, chưa đủ sức hấp dẫn.

Bên cạnh đó, công tác tuyên truyền pháp luật BHXH tự nguyện chưa đa dạng và sâu rộng, dẫn đến nhận thức của người dân còn hạn chế. Mạng lưới đại lý thu chưa phát triển đồng bộ, ảnh hưởng đến khả năng tiếp cận dịch vụ. Thủ tục hành chính tuy đã được cải tiến nhưng vẫn chưa thực sự thuận tiện, gây khó khăn cho người tham gia, đặc biệt là nhóm lao động có trình độ thấp.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỷ lệ tham gia BHXH tự nguyện theo năm, bảng so sánh mức đóng BHXH tự nguyện và bắt buộc, cũng như biểu đồ khảo sát nhận thức người lao động về BHXH tự nguyện. Những kết quả này phù hợp với các nghiên cứu trước đây về BHXH tự nguyện tại các địa phương khác, đồng thời nhấn mạnh sự cần thiết của việc hoàn thiện chính sách và nâng cao hiệu quả thi hành pháp luật.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Điều chỉnh mức đóng BHXH tự nguyện phù hợp với thu nhập người lao động: Nhà nước cần xem xét giảm mức đóng tối thiểu hoặc đa dạng hóa mức đóng để phù hợp với khả năng tài chính của người lao động trong khu vực phi chính thức. Mục tiêu giảm tỷ lệ từ chối tham gia do mức đóng cao trong vòng 2 năm tới. Chủ thể thực hiện: Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội phối hợp với BHXH Việt Nam.

  2. Mở rộng và nâng cao hiệu quả công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật: Tăng cường các hình thức tuyên truyền đa dạng, sử dụng mạng xã hội, truyền hình, và tổ chức các buổi tập huấn tại địa phương nhằm nâng cao nhận thức của người dân về quyền lợi và nghĩa vụ khi tham gia BHXH tự nguyện. Thời gian thực hiện: liên tục trong 3 năm. Chủ thể thực hiện: BHXH huyện Thanh Miện, chính quyền địa phương.

  3. Phát triển mạng lưới đại lý thu BHXH tự nguyện rộng khắp: Đẩy mạnh hợp tác với các tổ chức xã hội, hợp tác xã, và các đơn vị kinh doanh để mở rộng mạng lưới đại lý thu, đặc biệt tại các xã vùng sâu, vùng xa. Mục tiêu tăng 50% số đại lý trong 2 năm. Chủ thể thực hiện: BHXH tỉnh Hải Dương, BHXH huyện Thanh Miện.

  4. Đơn giản hóa thủ tục hành chính và rút ngắn thời gian giải quyết hồ sơ: Áp dụng công nghệ thông tin trong quản lý hồ sơ, triển khai dịch vụ công trực tuyến để người dân dễ dàng đăng ký và hưởng chế độ BHXH tự nguyện. Mục tiêu giảm thời gian giải quyết hồ sơ xuống dưới 15 ngày trong 1 năm tới. Chủ thể thực hiện: BHXH Việt Nam, Sở Thông tin và Truyền thông tỉnh Hải Dương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ, nhân viên cơ quan BHXH: Nghiên cứu giúp nâng cao năng lực quản lý, tổ chức thực hiện chính sách BHXH tự nguyện, từ đó cải thiện hiệu quả công tác thu hút người tham gia và giải quyết chế độ.

  2. Lãnh đạo và cán bộ chính quyền địa phương: Hiểu rõ thực trạng và các khó khăn trong thi hành pháp luật BHXH tự nguyện tại địa phương, từ đó xây dựng các chương trình hỗ trợ phù hợp nhằm tăng tỷ lệ bao phủ BHXH.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành luật, chính sách xã hội: Tài liệu tham khảo quý giá về pháp luật BHXH tự nguyện, phương pháp nghiên cứu và phân tích thực tiễn thi hành pháp luật tại địa phương.

  4. Người lao động trong khu vực phi chính thức và các tổ chức đại diện: Nắm bắt thông tin về quyền lợi, nghĩa vụ khi tham gia BHXH tự nguyện, giúp họ chủ động tham gia và bảo vệ quyền lợi của mình.

Câu hỏi thường gặp

  1. BHXH tự nguyện là gì và ai có thể tham gia?
    BHXH tự nguyện là hình thức bảo hiểm do Nhà nước tổ chức, người lao động tự nguyện tham gia, lựa chọn mức đóng phù hợp với thu nhập. Đối tượng tham gia là công dân Việt Nam từ 15 tuổi trở lên không thuộc diện tham gia BHXH bắt buộc, chủ yếu là lao động trong khu vực phi chính thức.

  2. Mức đóng BHXH tự nguyện được tính như thế nào?
    Mức đóng là 22% mức thu nhập tháng do người tham gia lựa chọn, trong khoảng từ mức chuẩn nghèo khu vực nông thôn (khoảng 700.000 đồng) đến 20 lần mức lương cơ sở (khoảng 29,8 triệu đồng). Nhà nước hỗ trợ một phần mức đóng cho người thuộc hộ nghèo và cận nghèo.

  3. Người tham gia BHXH tự nguyện được hưởng những chế độ gì?
    Chủ yếu là chế độ hưu trí khi đủ điều kiện đóng tối thiểu 20 năm và chế độ tử tuất cho thân nhân khi người tham gia qua đời. Ngoài ra, người tham gia có thể được hưởng trợ cấp một lần trong một số trường hợp nhất định.

  4. Thủ tục tham gia và hưởng chế độ BHXH tự nguyện có phức tạp không?
    Pháp luật đã quy định thủ tục đơn giản, thuận tiện với hồ sơ đăng ký gồm giấy tờ cá nhân và mẫu đăng ký tham gia. Thời gian giải quyết hồ sơ hưởng chế độ trung bình khoảng 20 ngày, tuy nhiên có thể cải thiện bằng ứng dụng công nghệ thông tin.

  5. Tại sao tỷ lệ tham gia BHXH tự nguyện còn thấp?
    Nguyên nhân chính là mức đóng cao so với thu nhập, nhận thức pháp luật hạn chế, mạng lưới đại lý thu chưa rộng khắp và thủ tục hành chính còn phức tạp. Việc Nhà nước hỗ trợ mức đóng còn thấp cũng làm giảm sức hấp dẫn của chính sách.

Kết luận

  • BHXH tự nguyện đóng vai trò quan trọng trong hệ thống an sinh xã hội, góp phần bảo vệ người lao động khu vực phi chính thức.
  • Pháp luật hiện hành đã quy định tương đối đầy đủ về đối tượng, chế độ, mức đóng và thủ tục BHXH tự nguyện, tuy nhiên còn tồn tại một số hạn chế trong thực tiễn thi hành.
  • Tỷ lệ tham gia BHXH tự nguyện tại huyện Thanh Miện còn thấp, mức đóng cao và nhận thức pháp luật hạn chế là những nguyên nhân chính.
  • Cần điều chỉnh chính sách mức đóng, tăng cường tuyên truyền, mở rộng mạng lưới đại lý thu và đơn giản hóa thủ tục hành chính để nâng cao hiệu quả thi hành.
  • Đề nghị các cơ quan chức năng triển khai các giải pháp trong vòng 2-3 năm tới nhằm đạt mục tiêu bao phủ BHXH tự nguyện theo Nghị quyết số 28-NQ/TW.

Luận văn là tài liệu tham khảo hữu ích cho các nhà quản lý, cán bộ BHXH, chính quyền địa phương và người lao động. Để góp phần phát triển hệ thống BHXH tự nguyện bền vững, các bên liên quan cần phối hợp chặt chẽ trong việc hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thi hành.