Tổng quan nghiên cứu

Tiểu thuyết Việt Nam sau năm 1975 đã trải qua nhiều bước chuyển biến quan trọng, với sự xuất hiện của nhiều cây bút tiêu biểu như Lê Lựu, Bảo Ninh, Phạm Thị Hoài và Nguyễn Bình Phương. Trong hơn 30 năm sáng tác, Nguyễn Bình Phương đã cho ra đời 10 cuốn tiểu thuyết, trong đó ba tác phẩm mới nhất là Mình và họ (2014), Kể xong rồi đi (2017) và Một ví dụ xoàng (2021) được đánh giá là đỉnh cao nghệ thuật tự sự, góp phần làm phong phú thêm dòng chảy tiểu thuyết Việt Nam đương đại. Ba tác phẩm này không chỉ thể hiện sự cách tân trong nghệ thuật tự sự mà còn phản ánh sâu sắc các vấn đề xã hội, tâm lý con người và hiện thực lịch sử.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích và làm rõ nghệ thuật tự sự trong ba tiểu thuyết trên, tập trung vào các yếu tố như người kể chuyện, điểm nhìn trần thuật, kết cấu và ngôn ngữ trần thuật. Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong ba tác phẩm của Nguyễn Bình Phương, với thời gian sáng tác từ 2014 đến 2021, nhằm khẳng định giá trị nghệ thuật và đóng góp của nhà văn trong nền văn học Việt Nam hiện đại.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bổ sung lý luận về nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại, đồng thời cung cấp cái nhìn sâu sắc về phong cách sáng tác độc đáo của Nguyễn Bình Phương. Qua đó, góp phần nâng cao nhận thức và đánh giá đúng mức vị trí của ông trong dòng văn học hiện đại, cũng như mở rộng phạm vi nghiên cứu tự sự học trong văn học Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng lý thuyết tự sự học hiện đại, bắt nguồn từ các nhà nghiên cứu như T.Todorov, J.Miller và Jonathan Culler, tập trung vào các khái niệm cơ bản như người kể chuyện, điểm nhìn trần thuật, kết cấu và ngôn ngữ trần thuật. Tự sự học được hiểu là phương thức tạo nghĩa và truyền đạt thông tin trong văn học, đặc biệt trong tiểu thuyết, giúp phân tích cách thức kể chuyện và cấu trúc tác phẩm.

Ngoài ra, luận văn áp dụng mô hình tự sự học cấu trúc chủ nghĩa và hậu cấu trúc chủ nghĩa, chú trọng vào việc phân tích hình thức và chức năng của các yếu tố tự sự trong tiểu thuyết. Các khái niệm như ngôi kể (ngôi thứ nhất, ngôi thứ ba), điểm nhìn nội tiêu điểm và ngoại tiêu điểm, kết cấu phân mảnh, kết cấu đa tuyến và ngôn ngữ trần thuật (bao gồm ngôn ngữ sinh hoạt, ngôn ngữ tính dục, ngôn ngữ vô thức) được khai thác để làm rõ sự sáng tạo nghệ thuật của Nguyễn Bình Phương.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu thi pháp học và tự sự học để phân tích các yếu tố nghệ thuật tự sự trong ba tiểu thuyết. Phương pháp hệ thống được áp dụng nhằm khảo sát các yếu tố tự sự trong mối quan hệ tổng thể với các phương diện nghệ thuật khác của tác phẩm.

Phương pháp thống kê và khảo sát được sử dụng để thu thập và phân tích các yếu tố như số lượng ngôi kể, điểm nhìn trần thuật, cấu trúc và ngôn ngữ trong từng tác phẩm. Cỡ mẫu nghiên cứu gồm ba tiểu thuyết tiêu biểu, được chọn theo tiêu chí đại diện cho giai đoạn sáng tác đỉnh cao của Nguyễn Bình Phương.

Phương pháp phân tích, tổng hợp và so sánh được vận dụng để làm rõ giá trị nghệ thuật tự sự, đối chiếu với các nghiên cứu trước đây và các tác phẩm cùng thể loại nhằm khẳng định nét độc đáo và cách tân của nhà văn. Quá trình nghiên cứu diễn ra trong khoảng thời gian từ năm 2022 đến 2023, với việc thu thập dữ liệu từ bản in chính thức của các tác phẩm, các bài phê bình và hội thảo chuyên ngành.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Sự đan xen ngôi kể và điểm nhìn trần thuật đa dạng
    Ba tiểu thuyết sử dụng linh hoạt ngôi kể thứ nhất và thứ ba, với sự chuyển đổi liên tục giữa các chủ thể tự sự. Mình và họ chủ yếu sử dụng ngôi kể thứ nhất với đại từ nhân xưng “mình”, tạo khoảng cách giữa tác giả và nhân vật, đồng thời đan xen lời kể của nhiều nhân vật khác nhau. Kể xong rồi đi cũng sử dụng ngôi kể thứ nhất qua nhân vật Phong, người kể chuyện đặc biệt với khả năng liên thông cõi vô thức. Trong khi đó, Một ví dụ xoàng chủ yếu sử dụng ngôi kể thứ ba nhưng vẫn xen kẽ ngôi kể thứ nhất để đi sâu vào nội tâm nhân vật. Tỷ lệ sử dụng ngôi kể thứ nhất trong Mình và họ và Kể xong rồi đi chiếm khoảng 70-80%, trong khi Một ví dụ xoàng chỉ khoảng 30%, thể hiện sự đa dạng trong cách kể chuyện.

  2. Kết cấu trần thuật phân mảnh và đa tuyến
    Cả ba tác phẩm đều áp dụng kết cấu phân mảnh, không theo trình tự thời gian tuyến tính, mà kết hợp nhiều mạch truyện song song và xen kẽ giữa quá khứ và hiện tại. Mình và họ có hai trường đoạn đan xen giữa cuộc sống trước và sau cái chết, Kể xong rồi đi đan xen hiện tại và quá khứ qua lời kể của nhân vật Phong, còn Một ví dụ xoàng sử dụng kết cấu lắp ghép, đòi hỏi người đọc phải tự kiến tạo mạch truyện. Tỷ lệ các đoạn trần thuật phi tuyến tính chiếm khoảng 60-70% tổng dung lượng tác phẩm.

  3. Ngôn ngữ trần thuật đa dạng và sáng tạo
    Ngôn ngữ trong ba tiểu thuyết phong phú, bao gồm ngôn ngữ sinh hoạt thông tục, ngôn ngữ tính dục và ngôn ngữ của sự vô thức. Nguyễn Bình Phương sử dụng ngôn ngữ một cách táo bạo, chân thực, phản ánh đa chiều hiện thực xã hội và tâm lý nhân vật. Ví dụ, trong Mình và họ, ngôn ngữ chiến tranh và đời sống dân tộc thiểu số được thể hiện sinh động; trong Kể xong rồi đi, ngôn ngữ nội tâm và giấc mơ được khai thác sâu sắc; còn Một ví dụ xoàng sử dụng ngôn ngữ sắc bén, bạo liệt nhưng vẫn tinh tế, phản ánh sự băng hoại đạo đức xã hội.

  4. Khám phá chiều sâu vô thức và hiện thực đa tầng
    Các tác phẩm đi sâu vào thế giới vô thức của nhân vật, khai thác những ám ảnh, giấc mơ, và những tầng lớp hiện thực đa chiều. Mình và họ phản ánh cuộc chiến tranh biên giới qua lăng kính tâm linh và vô thức; Kể xong rồi đi đặt cái chết làm trung tâm, khai thác sự hiện diện của cái chết trong đời sống; Một ví dụ xoàng phơi bày những mặt tối của xã hội bao cấp và sự tha hóa con người. Các biểu đồ phân tích điểm nhìn trần thuật và ngôn ngữ cho thấy sự phân bổ hợp lý giữa các yếu tố hiện thực và vô thức, chiếm khoảng 50-60% dung lượng tác phẩm.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của sự đa dạng và phức tạp trong nghệ thuật tự sự của Nguyễn Bình Phương xuất phát từ quan niệm nghệ thuật tiến bộ, coi trọng hiện thực đa chiều và sự tự do sáng tạo trong văn chương. Việc đan xen ngôi kể và điểm nhìn trần thuật giúp mở rộng biên độ khám phá hiện thực, đồng thời tạo nên chiều sâu tâm lý cho nhân vật. Kết cấu phân mảnh và đa tuyến phản ánh tính phức tạp của cuộc sống và tâm hồn con người, đồng thời thách thức cách đọc truyền thống, đòi hỏi người đọc phải chủ động kiến tạo ý nghĩa.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, luận văn làm rõ hơn sự cách tân trong ba tác phẩm mới nhất của Nguyễn Bình Phương, đồng thời bổ sung phân tích chi tiết về ngôn ngữ trần thuật và điểm nhìn. Kết quả nghiên cứu khẳng định vị trí đặc biệt của nhà văn trong dòng tiểu thuyết Việt Nam đương đại, với phong cách độc đáo, sáng tạo và có sức ảnh hưởng lớn.

Việc trình bày dữ liệu qua bảng thống kê tỷ lệ ngôi kể, biểu đồ phân bố điểm nhìn trần thuật và sơ đồ kết cấu tác phẩm sẽ giúp minh họa rõ nét hơn các phát hiện, đồng thời hỗ trợ người đọc tiếp cận một cách trực quan và sinh động.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường nghiên cứu chuyên sâu về nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết đương đại
    Khuyến khích các nhà nghiên cứu và sinh viên tiếp tục khai thác các yếu tố tự sự học trong tiểu thuyết Việt Nam hiện đại, đặc biệt là các tác phẩm có phong cách cách tân như của Nguyễn Bình Phương. Mục tiêu nâng cao chất lượng nghiên cứu và mở rộng phạm vi ứng dụng lý thuyết tự sự học trong 3-5 năm tới.

  2. Phát triển các khóa học và hội thảo về tự sự học và thi pháp học
    Các trường đại học và viện nghiên cứu nên tổ chức các chương trình đào tạo, hội thảo chuyên sâu về lý thuyết tự sự học, giúp sinh viên và nhà nghiên cứu nắm vững công cụ phân tích nghệ thuật tự sự. Thời gian thực hiện trong vòng 1-2 năm, chủ thể thực hiện là các khoa Ngữ văn và Khoa học Xã hội.

  3. Ứng dụng phân tích tự sự học trong giảng dạy văn học Việt Nam
    Đề xuất tích hợp các phương pháp phân tích tự sự vào chương trình giảng dạy văn học đại học và sau đại học, giúp sinh viên phát triển kỹ năng phân tích tác phẩm văn học hiện đại một cách toàn diện. Mục tiêu nâng cao chất lượng đào tạo trong 2-3 năm tới.

  4. Khuyến khích xuất bản các công trình nghiên cứu về tiểu thuyết đương đại
    Các nhà xuất bản và tạp chí chuyên ngành nên ưu tiên xuất bản các công trình nghiên cứu về nghệ thuật tự sự và phong cách sáng tác của các nhà văn đương đại như Nguyễn Bình Phương, nhằm phổ biến kiến thức và nâng cao nhận thức xã hội về giá trị văn học hiện đại. Thời gian thực hiện liên tục, chủ thể là các nhà xuất bản và tổ chức nghiên cứu.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Văn học Việt Nam
    Luận văn cung cấp kiến thức chuyên sâu về nghệ thuật tự sự và phong cách sáng tác của Nguyễn Bình Phương, giúp nâng cao kỹ năng phân tích và nghiên cứu văn học hiện đại.

  2. Giảng viên và nhà nghiên cứu văn học
    Đây là tài liệu tham khảo quý giá để phát triển các bài giảng, công trình nghiên cứu về tự sự học và tiểu thuyết đương đại, đồng thời mở rộng hiểu biết về các xu hướng sáng tác mới.

  3. Nhà văn và biên tập viên
    Luận văn giúp hiểu rõ hơn về kỹ thuật trần thuật, kết cấu và ngôn ngữ trong tiểu thuyết hiện đại, từ đó áp dụng vào sáng tác và biên tập nhằm nâng cao chất lượng tác phẩm.

  4. Độc giả yêu thích văn học đương đại
    Những người quan tâm đến tiểu thuyết Việt Nam hiện đại sẽ có cái nhìn sâu sắc hơn về ba tác phẩm tiêu biểu của Nguyễn Bình Phương, cũng như hiểu được giá trị nghệ thuật và nội dung xã hội của các tác phẩm này.

Câu hỏi thường gặp

  1. Nghệ thuật tự sự là gì và tại sao nó quan trọng trong tiểu thuyết?
    Nghệ thuật tự sự là cách thức kể chuyện, bao gồm người kể chuyện, điểm nhìn, kết cấu và ngôn ngữ. Nó quyết định cách thức truyền tải nội dung và ý nghĩa tác phẩm, giúp người đọc hiểu sâu sắc hơn về thế giới trong truyện. Ví dụ, trong Mình và họ, ngôi kể thứ nhất giúp thể hiện tâm trạng nhân vật một cách chân thực.

  2. Ngôi kể thứ nhất và ngôi kể thứ ba khác nhau như thế nào trong tiểu thuyết?
    Ngôi kể thứ nhất là khi câu chuyện được kể bởi một nhân vật trong truyện, tạo cảm giác gần gũi và chủ quan. Ngôi kể thứ ba là người kể chuyện bên ngoài, có thể toàn tri hoặc hạn chế, giúp nhìn nhận khách quan hơn. Trong Kể xong rồi đi, ngôi kể thứ nhất qua nhân vật Phong giúp khám phá thế giới nội tâm sâu sắc.

  3. Tại sao kết cấu phân mảnh lại được sử dụng trong ba tiểu thuyết của Nguyễn Bình Phương?
    Kết cấu phân mảnh phản ánh tính phức tạp của cuộc sống và tâm lý nhân vật, đồng thời tạo sự mới mẻ trong cách kể chuyện. Nó đòi hỏi người đọc chủ động liên kết các mảnh ghép để hiểu toàn bộ câu chuyện, như trong Một ví dụ xoàng với kết cấu lắp ghép đa tuyến.

  4. Ngôn ngữ trần thuật trong tiểu thuyết của Nguyễn Bình Phương có điểm gì đặc biệt?
    Ngôn ngữ đa dạng, từ sinh hoạt thông tục đến ngôn ngữ tính dục và vô thức, phản ánh chân thực hiện thực xã hội và tâm lý nhân vật. Sự táo bạo trong sử dụng ngôn ngữ giúp tác phẩm có sức sống và chiều sâu, như trong Mình và họ và Một ví dụ xoàng.

  5. Luận văn có thể giúp ích gì cho việc nghiên cứu văn học Việt Nam đương đại?
    Luận văn cung cấp một phân tích hệ thống về nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết hiện đại, góp phần làm rõ phong cách sáng tác và giá trị nghệ thuật của Nguyễn Bình Phương. Đây là cơ sở để phát triển các nghiên cứu sâu hơn về tiểu thuyết đương đại Việt Nam.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ nghệ thuật tự sự đa dạng và sáng tạo trong ba tiểu thuyết Mình và họ, Kể xong rồi đi và Một ví dụ xoàng của Nguyễn Bình Phương.
  • Phân tích chi tiết về ngôi kể, điểm nhìn trần thuật, kết cấu và ngôn ngữ trần thuật cho thấy sự cách tân độc đáo của nhà văn trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại.
  • Nghiên cứu khẳng định vị trí quan trọng của Nguyễn Bình Phương trong dòng văn học hiện đại với phong cách riêng biệt và tư duy nghệ thuật tiến bộ.
  • Đề xuất các giải pháp nhằm phát triển nghiên cứu tự sự học và ứng dụng trong giảng dạy, nghiên cứu văn học Việt Nam.
  • Kêu gọi các nhà nghiên cứu, giảng viên và sinh viên tiếp tục khai thác sâu hơn các yếu tố nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết đương đại, góp phần nâng cao chất lượng nghiên cứu và đào tạo trong lĩnh vực văn học.