Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh giáo dục hiện đại, năng lực tự học (NLTH) được xem là yếu tố then chốt giúp học sinh (HS) thích ứng với sự phát triển nhanh chóng của khoa học và công nghệ. Theo khảo sát tại các trường Trung học cơ sở (THCS) trên địa bàn huyện Tam Nông, tỉnh Đồng Tháp, khoảng 81% HS nhận thức được vai trò quan trọng của môn Toán trong học tập, tuy nhiên chỉ có khoảng 46% HS thực sự hứng thú với việc tự học môn này. Thời gian tự học trung bình của HS chỉ dao động từ 1 đến 2 giờ mỗi ngày, phần lớn HS tự học chủ yếu để chuẩn bị cho các kỳ kiểm tra và thi cử, chưa chú trọng đến việc vận dụng kiến thức vào thực tiễn.

Vấn đề nghiên cứu tập trung vào việc bồi dưỡng năng lực tự học cho HS thông qua tài liệu tự học có hướng dẫn theo mô đun, đặc biệt trong phần “Quan hệ giữa các yếu tố trong tam giác. Các đường đồng quy của tam giác” thuộc chương trình Toán lớp 7. Mục tiêu cụ thể là thiết kế tài liệu tự học có hướng dẫn theo mô đun nhằm nâng cao hiệu quả tự học, đồng thời đề xuất các biện pháp bồi dưỡng NLTH phù hợp với đặc điểm nhận thức của HS THCS. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào năm học 2018-2019 tại các trường THCS trên địa bàn huyện Tam Nông, tỉnh Đồng Tháp.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc phát triển phương pháp dạy học hiện đại, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Toán, đồng thời hỗ trợ HS phát triển kỹ năng tự học, tự nghiên cứu, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục theo Nghị quyết số 29-NQ/TW và Luật Giáo dục năm 2009.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về hoạt động học tập và tự học, trong đó nhấn mạnh vai trò của tự học như một hoạt động nhận thức tích cực, tự lực và sáng tạo. Theo A.N. Lêônchiev, hoạt động học bao gồm động cơ, mục đích, hành động và thao tác, trong đó động cơ học tập là yếu tố quyết định sự chủ động của HS. Lý thuyết của Piaget về quá trình học tập kép (tiếp nhận và thích nghi) cũng được áp dụng để giải thích cơ chế phát triển năng lực tự học.

Mô hình tài liệu tự học có hướng dẫn theo mô đun được xây dựng dựa trên nguyên tắc cá thể hóa học tập, đảm bảo hình thành kỹ năng tự học từ thấp đến cao, đồng thời tạo điều kiện cho HS tự đánh giá kết quả học tập. Các thành tố chính của năng lực tự học toán gồm: năng lực nhận biết và phát hiện vấn đề, năng lực giải quyết vấn đề, năng lực xác định kết luận đúng, năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn và năng lực đánh giá, tự đánh giá.

Phần nội dung nghiên cứu tập trung vào chương trình Toán lớp 7, phần “Quan hệ giữa các yếu tố trong tam giác. Các đường đồng quy của tam giác”, bao gồm 9 bài học với các kiến thức về định lý, tính chất các đường trung tuyến, phân giác, trung trực và đường cao của tam giác.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính được thu thập từ khảo sát thực trạng tự học và bồi dưỡng NLTH của 300 HS và 24 giáo viên tại 5 trường THCS trên địa bàn huyện Tam Nông trong năm học 2018-2019. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho đối tượng nghiên cứu.

Phương pháp phân tích bao gồm phân tích định tính và định lượng, sử dụng thống kê mô tả để đánh giá nhận thức, hứng thú, thời gian tự học và các yếu tố ảnh hưởng đến NLTH. Thực nghiệm sư phạm được tiến hành để kiểm tra tính hiệu quả của tài liệu tự học có hướng dẫn theo mô đun, với cỡ mẫu thực nghiệm khoảng 60 HS, chia thành nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng.

Timeline nghiên cứu kéo dài trong năm học 2018-2019, bao gồm các giai đoạn: khảo sát thực trạng, thiết kế tài liệu, thực nghiệm sư phạm, thu thập và phân tích dữ liệu, hoàn thiện tài liệu và đề xuất biện pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức và hứng thú tự học môn Toán: Khoảng 81% HS nhận thức môn Toán là môn học quan trọng hoặc rất quan trọng, nhưng chỉ có khoảng 46% HS thể hiện hứng thú tự học môn Toán. Điều này cho thấy sự chênh lệch giữa nhận thức và động lực học tập.

  2. Mục đích tự học: 56% HS tự học để ghi nhớ và nắm kiến thức một cách hệ thống, 22% để vận dụng kiến thức vào giải bài tập, trong khi 17% chỉ học để đạt kết quả cao trong kiểm tra và thi cử. Đây là nguyên nhân khiến việc tự học chưa phát huy hiệu quả lâu dài.

  3. Thời gian tự học: Phần lớn HS dành từ 1 đến 2 giờ mỗi ngày cho tự học, nhưng chưa có kế hoạch học tập chi tiết và phương pháp tự học hiệu quả, dẫn đến kết quả học tập môn Toán chưa cao.

  4. Nguồn tài liệu tự học: 48,33% HS sử dụng tập ghi chép trên lớp, 38,67% dùng sách giáo khoa và tài liệu tham khảo, chỉ 4,67% sử dụng tài liệu hướng dẫn tự học hoặc tài liệu điện tử. Thiếu tài liệu hướng dẫn cụ thể làm giảm hiệu quả tự học.

  5. Thực trạng bồi dưỡng NLTH: 21/24 giáo viên đánh giá việc tổ chức tự học có ý nghĩa rất quan trọng, nhưng phần lớn GV chưa có phương pháp hướng dẫn tự học hiệu quả, chưa xây dựng được tài liệu tự học có hướng dẫn phù hợp.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy mặc dù HS nhận thức rõ vai trò của môn Toán, nhưng thiếu động lực và phương pháp tự học hiệu quả dẫn đến hứng thú thấp và kết quả học tập chưa cao. Việc thiếu tài liệu tự học có hướng dẫn theo mô đun là một trong những nguyên nhân chính khiến HS gặp khó khăn trong việc tự học.

So sánh với các nghiên cứu trong ngành giáo dục, việc thiết kế tài liệu tự học theo mô đun giúp cá thể hóa quá trình học tập, tạo điều kiện cho HS tự kiểm tra và điều chỉnh tiến trình học tập, từ đó nâng cao NLTH. Thực nghiệm sư phạm trong nghiên cứu đã chứng minh tài liệu tự học có hướng dẫn theo mô đun phần “Quan hệ giữa các yếu tố trong tam giác” giúp HS cải thiện điểm số kiểm tra lên trung bình 15% so với nhóm đối chứng.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố điểm kiểm tra trước và sau thực nghiệm, bảng so sánh tỷ lệ HS đạt chuẩn năng lực tự học, giúp minh họa rõ ràng hiệu quả của biện pháp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Thiết kế và phổ biến tài liệu tự học có hướng dẫn theo mô đun: Tập trung xây dựng tài liệu chi tiết, có hệ thống mục tiêu, bài tập kiểm tra và hướng dẫn phương pháp học tập, nhằm hỗ trợ HS tự học hiệu quả. Thời gian thực hiện trong 1 năm học, chủ thể là các tổ chuyên môn Toán tại các trường THCS.

  2. Tổ chức tập huấn cho giáo viên về phương pháp hướng dẫn tự học: Nâng cao năng lực GV trong việc hướng dẫn HS tự học, sử dụng tài liệu mô đun và áp dụng các phương pháp dạy học tích cực. Thời gian tập huấn 3 tháng, do phòng giáo dục phối hợp với các chuyên gia đào tạo.

  3. Xây dựng kế hoạch học tập cá nhân cho HS: Hướng dẫn HS lập kế hoạch học tập chi tiết, phù hợp với năng lực và thời gian của từng em, giúp tăng cường động cơ và hiệu quả tự học. Thực hiện liên tục trong năm học, GV chủ nhiệm và GV bộ môn phối hợp thực hiện.

  4. Tăng cường kiểm tra, đánh giá và phản hồi: Áp dụng đa dạng hình thức kiểm tra (viết, vấn đáp, trắc nghiệm) và khuyến khích HS tự đánh giá, từ đó điều chỉnh phương pháp học tập. Thời gian thực hiện theo từng học kỳ, GV bộ môn chịu trách nhiệm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Toán THCS: Nắm bắt phương pháp thiết kế và sử dụng tài liệu tự học theo mô đun, nâng cao kỹ năng hướng dẫn HS tự học hiệu quả, từ đó cải thiện chất lượng giảng dạy.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Áp dụng các biện pháp đổi mới phương pháp dạy học, xây dựng chính sách hỗ trợ phát triển NLTH cho HS, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục: Tham khảo cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu về tự học, tài liệu mô đun, phục vụ cho các đề tài nghiên cứu và luận văn chuyên ngành.

  4. Phụ huynh học sinh: Hiểu rõ vai trò và phương pháp hỗ trợ con em trong việc tự học, phối hợp với nhà trường để tạo môi trường học tập tích cực.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao năng lực tự học lại quan trọng đối với học sinh THCS?
    Năng lực tự học giúp HS chủ động tiếp nhận kiến thức, phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề và vận dụng kiến thức vào thực tiễn, đáp ứng yêu cầu học tập suốt đời trong xã hội hiện đại.

  2. Tài liệu tự học có hướng dẫn theo mô đun khác gì so với tài liệu truyền thống?
    Tài liệu mô đun được thiết kế theo từng phần nhỏ, có mục tiêu rõ ràng, bài kiểm tra trung gian và cuối cùng, giúp HS tự học theo nhịp độ cá nhân và tự đánh giá kết quả học tập.

  3. Làm thế nào để giáo viên hướng dẫn HS tự học hiệu quả?
    GV cần xây dựng kế hoạch dạy học phù hợp, tạo tình huống học tập kích thích động cơ, hướng dẫn kỹ năng tự học, đồng thời theo dõi và hỗ trợ HS khi cần thiết.

  4. HS gặp khó khăn khi tự học môn Toán thì nên làm gì?
    HS nên sử dụng tài liệu có hướng dẫn, lập kế hoạch học tập cụ thể, tham gia thảo luận nhóm và hỏi ý kiến GV để giải quyết các vấn đề khó khăn.

  5. Phương pháp đánh giá nào phù hợp để kiểm tra năng lực tự học của HS?
    Kết hợp đánh giá của GV và tự đánh giá của HS qua các bài kiểm tra đa dạng hình thức, đánh giá quá trình và kết quả học tập, giúp HS nhận biết điểm mạnh, điểm yếu để điều chỉnh phương pháp học.

Kết luận

  • Năng lực tự học là yếu tố quyết định chất lượng học tập môn Toán ở THCS, đặc biệt trong phần “Quan hệ giữa các yếu tố trong tam giác. Các đường đồng quy của tam giác”.
  • Tài liệu tự học có hướng dẫn theo mô đun giúp HS tự học hiệu quả hơn, tăng điểm kiểm tra trung bình khoảng 15% so với phương pháp truyền thống.
  • Giáo viên cần được tập huấn để nâng cao kỹ năng hướng dẫn tự học và sử dụng tài liệu mô đun.
  • Việc xây dựng kế hoạch học tập cá nhân và tăng cường kiểm tra, đánh giá là các biện pháp thiết thực để bồi dưỡng NLTH cho HS.
  • Nghiên cứu đề xuất các giải pháp khả thi, phù hợp với điều kiện thực tế tại các trường THCS ở Đồng Tháp, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.

Hành động tiếp theo: Các trường THCS nên triển khai áp dụng tài liệu tự học có hướng dẫn theo mô đun và tổ chức tập huấn cho giáo viên trong năm học tới để nâng cao năng lực tự học cho HS.