Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục hiện nay, việc phát triển năng lực tự học (NLTH) cho học sinh (HS) trở thành một yêu cầu cấp thiết nhằm đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội. Theo Luật Giáo dục 2005, phương pháp giáo dục phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động và tư duy sáng tạo của người học, đồng thời bồi dưỡng NLTH và khả năng thực hành. Tuy nhiên, thực trạng dạy học truyền thống tại các trường phổ thông vẫn còn nhiều hạn chế, chưa phát huy hiệu quả hoạt động tự học của HS. Đặc biệt, môn Sinh học 11-THPT với chương “Sinh sản” có nhiều nội dung phức tạp, đòi hỏi HS phải chủ động tìm hiểu, vận dụng kiến thức và kỹ năng thực hành.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là xây dựng và tổ chức dạy học theo dự án (DHTDA) chương “Sinh sản” nhằm nâng cao NLTH cho HS. Nghiên cứu được thực hiện tại Trường THPT Kim Ngọc và Trường THPT Liên Hiệp, huyện Bắc Quang, tỉnh Hà Giang trong năm học 2016-2017. Qua đó, luận văn góp phần làm rõ mối quan hệ giữa DHTDA và phát triển NLTH, đồng thời đề xuất quy trình tổ chức và bộ công cụ đánh giá NLTH phù hợp với đặc thù môn Sinh học.

Theo khảo sát với 30 giáo viên (GV) dạy môn Sinh học tại hai trường trên, chỉ có khoảng 43,34% GV nhận thức rõ tầm quan trọng của DHTDA trong phát triển NLTH cho HS, trong khi 54,17% GV chưa vận dụng phương pháp này thường xuyên. Điều này cho thấy sự cần thiết của việc đổi mới phương pháp dạy học nhằm nâng cao năng lực tự học cho HS, đặc biệt trong chương trình Sinh học 11-THPT.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: năng lực tự học và dạy học theo dự án.

  1. Năng lực tự học (NLTH): NLTH được hiểu là khả năng của người học trong việc tự mình xác định mục tiêu, lập kế hoạch, tìm kiếm và xử lý thông tin, tự đánh giá và điều chỉnh quá trình học tập. Các biểu hiện của NLTH bao gồm kỹ năng lập kế hoạch, kỹ năng thực hành, kỹ năng giao tiếp xã hội, kỹ năng giải quyết vấn đề, khả năng sáng tạo và tự điều chỉnh trong học tập. Theo các nhà nghiên cứu như Taylor và Candy, NLTH còn bao gồm các yếu tố về thái độ, tính cách như tính kỷ luật, tự tin, động cơ học tập và khả năng tự quản lý.

  2. Dạy học theo dự án (DHTDA): DHTDA là phương pháp dạy học lấy HS làm trung tâm, trong đó HS thực hiện các dự án học tập phức hợp, kết hợp giữa lý thuyết và thực hành để tạo ra sản phẩm cụ thể. DHTDA có các đặc điểm nổi bật như định hướng thực tiễn, phát huy hứng thú người học, định hướng hành động, tính tự lực cao, cộng tác làm việc, định hướng sản phẩm, khả năng tích hợp cao và không bị giới hạn về không gian, thời gian. Vai trò của GV là người hướng dẫn, tư vấn và hỗ trợ, trong khi HS chủ động lựa chọn đề tài, lập kế hoạch, thực hiện và báo cáo sản phẩm dự án.

Ba khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu gồm: năng lực tự học, dự án học tập, và quy trình tổ chức dạy học theo dự án.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Nghiên cứu sử dụng dữ liệu định lượng và định tính thu thập từ khảo sát 30 GV dạy môn Sinh học tại hai trường THPT Kim Ngọc và Liên Hiệp, cùng với kết quả thực nghiệm sư phạm trên HS lớp 11.

  • Phương pháp chọn mẫu: Mẫu GV được chọn theo phương pháp thuận tiện, tập trung vào những GV trực tiếp giảng dạy chương “Sinh sản” môn Sinh học 11-THPT. HS tham gia thực nghiệm được chọn ngẫu nhiên từ các lớp học tại hai trường.

  • Phương pháp phân tích: Dữ liệu định lượng được xử lý bằng phần mềm Microsoft Excel, phân tích thống kê mô tả, kiểm định phương sai và so sánh trung bình. Dữ liệu định tính được phân tích nội dung, đối chiếu với các tài liệu tham khảo để rút ra kết luận khoa học.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2016-2017, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng dự án học tập, tổ chức thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức và vận dụng DHTDA của GV: Khoảng 43,34% GV đánh giá DHTDA là rất quan trọng hoặc quan trọng trong phát triển NLTH cho HS, 46,66% cho là bình thường và 10% không quan tâm. Tuy nhiên, chỉ có 8,33% GV thường xuyên vận dụng DHTDA, 37,5% vận dụng không thường xuyên và 54,17% chưa vận dụng.

  2. Hiệu quả thực nghiệm sư phạm: Qua thực nghiệm tại hai trường, điểm trung bình bài kiểm tra trắc nghiệm của lớp thực nghiệm (TN) cao hơn lớp đối chứng (ĐC) với mức chênh lệch khoảng 15%. Tỷ lệ HS đạt điểm trên trung bình ở lớp TN là 78%, trong khi lớp ĐC chỉ đạt 62%.

  3. Phát triển năng lực tự học: Sau khi áp dụng DHTDA, các kỹ năng lập kế hoạch, thu thập và xử lý thông tin, kỹ năng giao tiếp xã hội và giải quyết vấn đề của HS được cải thiện rõ rệt. Ví dụ, tỷ lệ HS có khả năng tự điều chỉnh trong học tập tăng từ 45% lên 70%, kỹ năng sáng tạo tăng từ 40% lên 68%.

  4. Đánh giá quá trình và sản phẩm: Việc đánh giá liên tục trong quá trình thực hiện dự án giúp HS nhận thức rõ hơn về tiến trình học tập, từ đó nâng cao động lực và hiệu quả học tập. Sản phẩm dự án được HS trình bày đa dạng, có tính thực tiễn cao, góp phần củng cố kiến thức và kỹ năng.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy DHTDA có tác động tích cực đến việc nâng cao NLTH cho HS trong chương trình Sinh học 11-THPT, đặc biệt là trong chương “Sinh sản”. Nguyên nhân chính là do DHTDA tạo môi trường học tập tương tác, phát huy tính chủ động, sáng tạo và hợp tác của HS. So với phương pháp truyền thống, DHTDA giúp HS không chỉ tiếp thu kiến thức mà còn phát triển kỹ năng thực hành và tư duy phản biện.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với quan điểm của John Dewey về giáo dục lấy HS làm trung tâm và các nghiên cứu hiện đại về dạy học tích cực. Việc đánh giá liên tục và đa dạng cũng góp phần nâng cao chất lượng học tập, giúp GV điều chỉnh phương pháp phù hợp hơn.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm trung bình giữa lớp TN và ĐC, biểu đồ tần suất kỹ năng NLTH trước và sau thực nghiệm, cũng như bảng phân tích phương sai điểm kiểm tra trắc nghiệm.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và phổ biến bộ dự án học tập phù hợp: GV cần chủ động xây dựng các DAHT gắn với nội dung chương “Sinh sản” và thực tiễn cuộc sống, đảm bảo tính khả thi và hấp dẫn để kích thích hứng thú học tập của HS. Thời gian thực hiện dự án nên được phân bổ hợp lý trong năm học.

  2. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng GV về DHTDA: Các cơ sở đào tạo và quản lý giáo dục cần tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về thiết kế và tổ chức DHTDA, kỹ năng đánh giá NLTH nhằm nâng cao năng lực chuyên môn cho GV. Thời gian triển khai trong vòng 1-2 năm.

  3. Phát triển bộ công cụ đánh giá NLTH đa dạng và khách quan: Thiết kế các phiếu đánh giá, bảng tiêu chí đánh giá kỹ năng và thái độ của HS trong quá trình thực hiện dự án, kết hợp đánh giá của GV, HS tự đánh giá và đánh giá đồng đẳng. Áp dụng thường xuyên trong quá trình học.

  4. Tạo môi trường học tập tương tác và hỗ trợ: Nhà trường cần tạo điều kiện về cơ sở vật chất, trang thiết bị CNTT để hỗ trợ HS trong quá trình thực hiện dự án. Đồng thời khuyến khích sự phối hợp giữa GV, HS và các bên liên quan trong cộng đồng để nâng cao hiệu quả học tập.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên môn Sinh học THPT: Nghiên cứu giúp GV hiểu rõ hơn về phương pháp DHTDA, cách xây dựng dự án học tập và đánh giá NLTH, từ đó đổi mới phương pháp giảng dạy hiệu quả.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách đào tạo GV, phát triển chương trình và phương pháp dạy học tích cực nhằm nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục học và Sư phạm Sinh học: Là tài liệu tham khảo quý giá cho các đề tài nghiên cứu về đổi mới phương pháp dạy học và phát triển năng lực học sinh.

  4. Các tổ chức, cá nhân quan tâm đến phát triển kỹ năng học tập: Giúp hiểu rõ vai trò của dạy học theo dự án trong phát triển năng lực tự học và các kỹ năng mềm cần thiết cho học sinh trong thời đại mới.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dạy học theo dự án là gì và có ưu điểm gì?
    DHTDA là phương pháp dạy học lấy HS làm trung tâm, trong đó HS thực hiện các dự án học tập phức hợp kết hợp lý thuyết và thực hành. Ưu điểm là phát huy tính chủ động, sáng tạo, nâng cao kỹ năng giải quyết vấn đề và hợp tác nhóm của HS.

  2. Năng lực tự học được biểu hiện như thế nào ở học sinh?
    NLTH biểu hiện qua kỹ năng lập kế hoạch, thu thập và xử lý thông tin, giao tiếp xã hội, giải quyết vấn đề, sáng tạo và tự điều chỉnh trong học tập. HS có NLTH thường chủ động, tự tin và có thái độ tích cực với việc học.

  3. Làm thế nào để đánh giá năng lực tự học của học sinh trong DHTDA?
    Đánh giá NLTH cần kết hợp đánh giá quá trình và đánh giá sản phẩm dự án, sử dụng các công cụ như phiếu đánh giá, bảng tiêu chí, kết hợp đánh giá của GV, HS tự đánh giá và đánh giá đồng đẳng để đảm bảo khách quan và toàn diện.

  4. Những khó khăn khi áp dụng DHTDA trong dạy học môn Sinh học là gì?
    Khó khăn gồm GV mất nhiều thời gian chuẩn bị, HS quen với phương pháp truyền thống nên chưa chủ động, nội dung chương trình không phải phần nào cũng phù hợp để tổ chức dự án, và yêu cầu cơ sở vật chất hỗ trợ.

  5. DHTDA có thể áp dụng cho những nội dung nào trong chương trình Sinh học 11-THPT?
    DHTDA phù hợp với các nội dung có tính thực tiễn và phức hợp như chương “Sinh sản”, nơi HS có thể thực hiện các dự án về sinh sản vô tính, sinh sản hữu tính, nuôi cấy mô, điều khiển sinh sản, giúp phát triển kỹ năng và kiến thức toàn diện.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ mối quan hệ tích cực giữa dạy học theo dự án và phát triển năng lực tự học cho học sinh trong chương trình Sinh học 11-THPT, đặc biệt là chương “Sinh sản”.
  • Qua thực nghiệm sư phạm, phương pháp DHTDA giúp nâng cao điểm số kiểm tra và phát triển các kỹ năng tự học của HS một cách rõ rệt.
  • Đề xuất quy trình tổ chức DHTDA và bộ công cụ đánh giá NLTH phù hợp với đặc thù môn Sinh học và điều kiện thực tế tại các trường THPT.
  • Khuyến nghị tăng cường đào tạo GV, xây dựng dự án học tập phù hợp và tạo môi trường học tập tương tác nhằm nâng cao hiệu quả dạy học.
  • Tiếp tục nghiên cứu mở rộng áp dụng DHTDA cho các môn học khác và phát triển các công cụ đánh giá năng lực toàn diện hơn trong tương lai.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý giáo dục và GV nên áp dụng các giải pháp đề xuất để đổi mới phương pháp dạy học, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, đánh giá hiệu quả nhằm nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.