Nâng cao hiệu quả tổ chức kiểm toán nội bộ tại các tổng công ty thương mại Việt Nam

Kiểm toán nội bộ (KTNB) là một hoạt động đánh giá độc lập, khách quan nhằm tư vấn và đảm bảo về các hoạt động quản lý, kiểm soát, và quản trị rủi ro của một tổ chức. Theo định nghĩa của IIA (Viện KTV nội bộ), KTNB giúp tổ chức đạt được mục tiêu bằng cách tiếp cận có hệ thống và kỷ luật để đánh giá và nâng cao hiệu quả của các quy trình quản trị rủi ro, kiểm soát và quản trị. Vai trò của KTNB không chỉ giới hạn trong việc phát hiện sai sót mà còn mở rộng sang tư vấn, cải tiến quy trình, và đảm bảo tuân thủ. KTNB đóng vai trò quan trọng trong việc giúp các tổng công ty thương mại (TCT TM) nâng cao hiệu quả hoạt động và quản trị rủi ro hiệu quả.

Sự khác biệt chính giữa kiểm toán nội bộ và kiểm toán độc lập nằm ở mục tiêu và đối tượng phục vụ. Kiểm toán độc lập hướng tới việc đưa ra ý kiến xác nhận về tính trung thực, hợp lý của báo cáo tài chính cho các bên liên quan bên ngoài doanh nghiệp. Trong khi đó, kiểm toán nội bộ tập trung vào việc đánh giá, cải thiện hệ thống kiểm soát nội bộ (HTKSNB) và quản trị rủi ro để phục vụ cho ban quản lý và hội đồng quản trị. Kiểm toán độc lập tuân thủ các chuẩn mực kiểm toán Việt Nam (VSA) hoặc quốc tế (ISA), còn kiểm toán nội bộ tuân thủ các chuẩn mực của IIA hoặc hướng dẫn của nhà nước, phù hợp với đặc thù doanh nghiệp. Theo Brink (1999), Kiểm toán nội bộ giúp doanh nghiệp tự đánh giá và cải thiện để tăng hiệu quả hoạt động.

Hoạt động kiểm toán nội bộ cần tuân thủ các chuẩn mực quốc tế do IIA ban hành, bao gồm các chuẩn mực về tính độc lập, năng lực, phạm vi công việc, và quản lý bộ phận KTNB. Các nguyên tắc hoạt động cơ bản bao gồm tính khách quan, tính chuyên nghiệp, bảo mật thông tin, và tuân thủ đạo đức nghề nghiệp. Việc áp dụng các chuẩn mực này giúp đảm bảo chất lượng và hiệu quả của hoạt động KTNB, đồng thời tăng cường sự tin cậy của các bên liên quan. Bên cạnh đó, KTNB cần tuân thủ pháp luật và các quy định của nhà nước liên quan đến hoạt động kiểm soát nội bộ và kiểm toán.

Một trong những thách thức lớn nhất là sự thiếu hụt về nguồn lực kiểm toán, bao gồm cả nhân lực và tài chính. Nhiều tổng công ty thương mại chưa đầu tư đủ cho bộ phận KTNB, dẫn đến số lượng kiểm toán viên (KTV) còn hạn chế và trình độ chuyên môn chưa đáp ứng yêu cầu. Theo kết quả nghiên cứu, số lượng KTVNB tại các TCT TM còn rất ít, không đủ để bao quát hết các hoạt động của doanh nghiệp. Việc thiếu kỹ năng chuyên môn về quản trị rủi ro, kiểm soát nội bộ, và công nghệ thông tin cũng là một trở ngại lớn. Do đó, cần có các chương trình đào tạo kiểm toán chuyên sâu để nâng cao năng lực cho KTV.

Tính độc lập là một yếu tố then chốt để đảm bảo tính khách quan và hiệu quả của KTNB. Tuy nhiên, nhiều tổng công ty thương mại gặp khó khăn trong việc đảm bảo tính độc lập cho bộ phận KTNB do sự can thiệp từ ban quản lý. Áp lực từ ban quản lý có thể hạn chế phạm vi kiểm toán, ảnh hưởng đến kết quả kiểm toán, và làm giảm uy tín của KTNB. Cần xây dựng cơ chế bảo vệ tính độc lập của KTNB, trao quyền cho bộ phận KTNB được báo cáo trực tiếp cho hội đồng quản trị hoặc ủy ban kiểm toán.

Phạm vi kiểm toán thường bị giới hạn, tập trung chủ yếu vào kiểm tra tài chính và tuân thủ, chưa bao quát hết các hoạt động quan trọng của tổng công ty thương mại. Nhiều đơn vị chưa áp dụng phương pháp tiếp cận quản trị rủi ro trong hoạt động KTNB, dẫn đến việc bỏ sót các rủi ro tiềm ẩn. Thay vì tập trung vào các rủi ro trọng yếu, KTNB lại tập trung vào các vấn đề nhỏ nhặt, không mang lại giá trị gia tăng cho doanh nghiệp. Cần mở rộng phạm vi kiểm toán, áp dụng phương pháp tiếp cận quản trị rủi ro, và tập trung vào các rủi ro trọng yếu để nâng cao hiệu quả KTNB.

Mô hình tổ chức KTNB cần phù hợp với quy mô, đặc điểm hoạt động, và mức độ phức tạp của tổng công ty thương mại. Có thể lựa chọn mô hình tập trung, phân tán, hoặc kết hợp tùy thuộc vào điều kiện cụ thể của từng đơn vị. Mô hình tập trung có ưu điểm là dễ kiểm soát, tiết kiệm chi phí, nhưng có thể thiếu tính linh hoạt. Mô hình phân tán có ưu điểm là gần gũi với hoạt động kinh doanh, nhưng có thể khó kiểm soát và trùng lặp chức năng. Mô hình kết hợp có thể tận dụng ưu điểm của cả hai mô hình, nhưng đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các bộ phận KTNB. Điều quan trọng là phải xác định rõ vai trò, trách nhiệm, và quyền hạn của từng bộ phận KTNB.

Quy trình kiểm toán cần được chuẩn hóa, từ khâu lập kế hoạch, thực hiện kiểm toán, đến báo cáo kết quả và theo dõi thực hiện. Nên áp dụng phương pháp tiếp cận quản trị rủi ro trong quy trình kiểm toán, tập trung vào các rủi ro trọng yếu có thể ảnh hưởng đến mục tiêu của tổng công ty thương mại. Quy trình kiểm toán cần linh hoạt, có thể điều chỉnh phù hợp với từng loại hình hoạt động và rủi ro cụ thể. Cần xây dựng hệ thống tài liệu hướng dẫn chi tiết, bao gồm các thủ tục kiểm toán, biểu mẫu, và hướng dẫn sử dụng phần mềm kiểm toán. Điều này sẽ tăng cường tính hệ thống và nhất quán của quy trình kiểm toán.

Kiểm toán viên (KTV) cần được trang bị đầy đủ kiến thức và kỹ năng về quản trị rủi ro, kiểm soát nội bộ, kế toán, tài chính, và công nghệ thông tin. Cần tổ chức các khóa đào tạo kiểm toán chuyên sâu, cập nhật kiến thức mới, và chia sẻ kinh nghiệm thực tiễn. Khuyến khích KTV tham gia các khóa đào tạo, thi lấy chứng chỉ nghề nghiệp quốc tế như CIA (Certified Internal Auditor), CISA (Certified Information Systems Auditor). Cần xây dựng lộ trình phát triển nghề nghiệp rõ ràng cho KTV, tạo động lực để họ nâng cao trình độ chuyên môn và đóng góp cho sự phát triển của tổng công ty thương mại.

Sử dụng phần mềm kiểm toán có thể giúp tự động hóa các công việc lặp đi lặp lại, giảm thiểu sai sót, và nâng cao hiệu quả của quy trình kiểm toán. Các phần mềm như ACL, IDEA, và TeamMate có thể giúp KTV phân tích dữ liệu, đánh giá rủi ro, và lập báo cáo một cách nhanh chóng và chính xác. Việc sử dụng phân tích dữ liệu cũng giúp KTV phát hiện các xu hướng, bất thường, và gian lận tiềm ẩn, từ đó đưa ra các khuyến nghị cải tiến phù hợp.

Tự động hóa các quy trình kiểm toán có thể giúp giảm thiểu thời gian và chi phí thực hiện, đồng thời nâng cao tính chính xác và nhất quán. Ví dụ, có thể tự động hóa quy trình thu thập dữ liệu, đánh giá rủi ro, và lập báo cáo. Các công cụ như RPA (Robotic Process Automation) có thể giúp tự động hóa các công việc lặp đi lặp lại, giải phóng KTV khỏi các công việc thủ công, giúp họ tập trung vào các nhiệm vụ có giá trị gia tăng cao hơn. Tự động hóa cũng giúp tăng cường khả năng theo dõi và kiểm soát quy trình kiểm toán.

Trí tuệ nhân tạo (AI) có tiềm năng to lớn trong việc cải thiện hiệu quả và hiệu suất của hoạt động KTNB. AI có thể giúp KTV phân tích dữ liệu lớn, phát hiện gian lận, và dự đoán rủi ro một cách nhanh chóng và chính xác. AI cũng có thể giúp tự động hóa các công việc lặp đi lặp lại, giải phóng KTV khỏi các công việc thủ công, giúp họ tập trung vào các nhiệm vụ có giá trị gia tăng cao hơn. Tuy nhiên, việc ứng dụng AI trong KTNB đòi hỏi sự đầu tư lớn về công nghệ, nhân lực, và quy trình.

Các chỉ số đánh giá hiệu quả (KPIs) cần phản ánh các mục tiêu và giá trị mà KTNB mang lại cho tổng công ty thương mại. Các KPIs có thể bao gồm số lượng các cuộc kiểm toán được thực hiện, tỷ lệ các khuyến nghị được thực hiện, mức độ giảm thiểu rủi ro, và mức độ cải thiện quy trình. Cần thiết lập các mục tiêu cụ thể cho từng KPI, đo lường kết quả thực tế, và so sánh với mục tiêu để đánh giá hiệu quả hoạt động KTNB.

Đánh giá chất lượng KTNB cần được thực hiện định kỳ, cả bên trong và bên ngoài. Đánh giá bên trong có thể được thực hiện bởi chính bộ phận KTNB hoặc bởi một bộ phận độc lập khác trong tổng công ty thương mại. Đánh giá bên ngoài cần được thực hiện bởi một tổ chức độc lập có chuyên môn về KTNB. Kết quả đánh giá chất lượng cần được sử dụng để xác định các điểm mạnh, điểm yếu, và cơ hội cải tiến hoạt động KTNB.

Cần xây dựng một văn hóa cải tiến liên tục trong bộ phận KTNB, khuyến khích KTV tìm kiếm các cơ hội để nâng cao hiệu quả và hiệu suất của hoạt động KTNB. Điều này có thể đạt được bằng cách khuyến khích KTV tham gia các khóa đào tạo, chia sẻ kinh nghiệm, và đóng góp ý kiến cải tiến. Cần tạo ra một môi trường làm việc cởi mở, nơi KTV cảm thấy thoải mái để đưa ra các ý kiến đóng góp và phản hồi.

Nhà nước và các cơ quan quản lý đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển kiểm toán nội bộ tại Việt Nam. Cần hoàn thiện hệ thống pháp luật về KTNB, ban hành các chuẩn mực, hướng dẫn cụ thể, và tăng cường giám sát việc thực hiện. Cần tạo ra một môi trường pháp lý thuận lợi để KTNB phát triển, đồng thời bảo vệ tính độc lập và quyền hạn của bộ phận KTNB.

Hợp tác và chia sẻ kinh nghiệm giữa các doanh nghiệp, tổ chức nghề nghiệp, và các chuyên gia KTNB là rất quan trọng để nâng cao trình độ chuyên môn và phát triển KTNB tại Việt Nam. Cần tổ chức các hội thảo, diễn đàn, và khóa đào tạo để chia sẻ kinh nghiệm thực tiễn, cập nhật kiến thức mới, và xây dựng mạng lưới KTNB chuyên nghiệp.

Xu hướng phát triển của KTNB trên thế giới là hướng tới tiêu chuẩn kiểm toán dựa trên Quản trị rủi ro và công nghệ kiểm toán. Việc áp dụng các tiêu chuẩn quốc tế và kinh nghiệm tốt nhất giúp KTNB Việt Nam nâng cao hiệu quả hoạt động và đóng góp hiệu quả hơn vào sự phát triển của tổng công ty thương mại.