Tổng quan nghiên cứu

Công tác kiểm tra, kiểm soát nội bộ (KTKSNB) là một trong những nghiệp vụ quan trọng nhằm đảm bảo hoạt động của Ngân hàng Chính sách xã hội (NHCSXH) diễn ra an toàn, hiệu quả và tuân thủ pháp luật. Theo báo cáo của NHCSXH, trong giai đoạn 2018-2020, hệ thống KTKSNB đã thực hiện hàng trăm cuộc kiểm tra toàn diện, chuyên đề và phúc tra, góp phần phát hiện và xử lý kịp thời các sai sót, tồn tại. Tuy nhiên, bên cạnh những thành công, hoạt động KTKSNB vẫn còn tồn tại nhiều hạn chế như năng lực cán bộ chưa đồng đều, công tác tự kiểm tra chưa được coi trọng, bộ máy tổ chức chưa hoàn chỉnh ở cấp huyện, và việc khắc phục sau kiểm tra chưa triệt để.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích thực trạng công tác KTKSNB tại NHCSXH trong giai đoạn 2018-2020, đánh giá chất lượng và hiệu quả hoạt động, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng công tác này. Phạm vi nghiên cứu bao gồm toàn bộ hệ thống NHCSXH từ Trung ương đến cấp huyện, với khảo sát tại một số chi nhánh đại diện cho các vùng miền trên cả nước. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần hoàn thiện hệ thống KTKSNB, nâng cao hiệu quả quản lý, giảm thiểu rủi ro và đảm bảo sự phát triển bền vững của NHCSXH.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình kiểm soát nội bộ hiện đại, trong đó nổi bật là mô hình COSO với 5 thành phần chính: môi trường kiểm soát, nhận diện và đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, thông tin và truyền thông, hoạt động giám sát. Mô hình này giúp phân tích toàn diện hệ thống kiểm soát nội bộ trong ngân hàng, từ đó đánh giá chất lượng và hiệu quả hoạt động KTKSNB.

Bên cạnh đó, luận văn tham khảo các quy định pháp luật liên quan như Luật Các tổ chức tín dụng 2010, Thông tư số 44/2011/TT-NHNN và Thông tư số 13/2018/TT-NHNN về hệ thống kiểm soát nội bộ của ngân hàng thương mại, làm cơ sở xây dựng tiêu chí đánh giá và đề xuất giải pháp phù hợp với đặc thù của NHCSXH.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: kiểm tra, kiểm soát, giám sát, kiểm soát nội bộ, hệ thống kiểm soát nội bộ, chất lượng công tác kiểm soát nội bộ, và các chỉ tiêu đánh giá chất lượng KTKSNB.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tổng hợp, phân tích định tính và định lượng dựa trên số liệu thứ cấp thu thập từ các báo cáo, biên bản kiểm tra, kế hoạch và kết quả thực hiện KTKSNB của NHCSXH trong giai đoạn 2018-2020. Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm toàn bộ hệ thống NHCSXH với 63 chi nhánh cấp tỉnh và 625 phòng giao dịch cấp huyện, trong đó tập trung khảo sát chi tiết tại một số chi nhánh đại diện cho các vùng miền.

Phương pháp phân tích bao gồm thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ hoàn thành kế hoạch kiểm tra, đánh giá chất lượng báo cáo kiểm tra và phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến hiệu quả KTKSNB. Timeline nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2018-2020, phù hợp với dữ liệu thu thập và các chính sách hiện hành.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mô hình tổ chức KTKSNB của NHCSXH: Hệ thống KTKSNB được tổ chức tập trung theo ngành dọc từ Hội sở chính đến chi nhánh cấp tỉnh và phòng giao dịch cấp huyện, thuộc bộ máy điều hành của Tổng Giám đốc. Tính đến tháng 12/2020, tổng số cán bộ chuyên trách làm công tác KTKSNB là 364 người, trong khi cán bộ kiêm nhiệm là 792 người, cho thấy nguồn nhân lực chuyên trách còn hạn chế so với quy mô hoạt động (tỷ lệ cán bộ chuyên trách chỉ khoảng 31% tổng số cán bộ làm KTKSNB).

  2. Thực trạng công tác kiểm tra định lượng: Trong giai đoạn 2018-2020, Hội sở chính NHCSXH thực hiện 100% kế hoạch kiểm tra toàn diện và chuyên đề hàng năm, với số lượng cuộc kiểm tra tăng dần qua các năm. Tại chi nhánh cấp tỉnh, tỷ lệ hoàn thành kế hoạch kiểm tra toàn diện và chuyên đề đạt gần 100%, với hàng chục nghìn cuộc kiểm tra điểm giao dịch xã, tổ tiết kiệm và vay vốn (TK&VV) và đối chiếu trực tiếp khách hàng được thực hiện.

  3. Chất lượng báo cáo và công tác tham mưu: Báo cáo kiểm tra được đánh giá có tính chính xác, khách quan và kịp thời, tập trung vào các sai phạm và kiến nghị xử lý. Công tác tham mưu, chỉ đạo điều hành được thực hiện nghiêm túc, với việc ban hành các văn bản hướng dẫn, kế hoạch kiểm tra và giám sát từ Trung ương đến địa phương.

  4. Hạn chế và tồn tại: Năng lực cán bộ KTKSNB tại một số chi nhánh còn hạn chế, đặc biệt ở cấp huyện chưa bố trí đủ cán bộ chuyên trách. Công tác tự kiểm tra chưa được thực hiện đồng bộ và hiệu quả, dẫn đến tồn tại, sai sót còn lặp lại. Việc ứng dụng công nghệ thông tin trong KTKSNB chưa đồng bộ, chủ yếu dựa vào báo cáo thủ công và giám sát từ xa còn hạn chế.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của những hạn chế trên xuất phát từ cơ cấu tổ chức KTKSNB còn mỏng, đặc biệt tại cấp huyện, dẫn đến khối lượng công việc lớn và khó khăn trong việc thực hiện kiểm tra toàn diện. So sánh với các nghiên cứu về kiểm soát nội bộ tại ngân hàng thương mại, NHCSXH có đặc thù hoạt động không vì lợi nhuận và mô hình tổ chức phức tạp hơn do sự tham gia của các tổ chức chính trị - xã hội nhận ủy thác, đòi hỏi hệ thống KTKSNB phải linh hoạt và chuyên sâu hơn.

Việc chưa có phần mềm chuyên biệt cho KTKSNB làm giảm hiệu quả thu thập và phân tích dữ liệu, ảnh hưởng đến khả năng cảnh báo rủi ro kịp thời. Tuy nhiên, kết quả kiểm tra định lượng và định tính cho thấy NHCSXH đã có những bước tiến quan trọng trong việc hoàn thiện hệ thống KTKSNB, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý và giảm thiểu rủi ro trong hoạt động tín dụng chính sách.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ hoàn thành kế hoạch kiểm tra hàng năm, bảng tổng hợp số lượng cán bộ chuyên trách và kiêm nhiệm, cũng như biểu đồ phân bổ các cuộc kiểm tra theo loại hình và cấp độ.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường nguồn nhân lực chuyên trách KTKSNB: Chủ động tuyển dụng, đào tạo và bố trí đủ cán bộ chuyên trách tại các chi nhánh cấp tỉnh và phòng giao dịch cấp huyện, nhằm đảm bảo tỷ lệ cán bộ chuyên trách đạt ít nhất 50% tổng số cán bộ làm công tác KTKSNB trong vòng 2 năm tới. Chủ thể thực hiện: Ban lãnh đạo NHCSXH và Ban Tổ chức cán bộ.

  2. Hoàn thiện quy trình và kế hoạch tự kiểm tra: Xây dựng hướng dẫn chi tiết, thống nhất về kế hoạch và quy trình tự kiểm tra tại các đơn vị, đặc biệt cấp huyện, nhằm nâng cao tính chủ động và hiệu quả công tác tự kiểm tra trong vòng 1 năm. Chủ thể thực hiện: Ban KTKSNB và các chi nhánh NHCSXH.

  3. Ứng dụng công nghệ thông tin trong KTKSNB: Phát triển và triển khai phần mềm chuyên biệt hỗ trợ công tác kiểm tra, giám sát và báo cáo, giúp tự động hóa quy trình, nâng cao độ chính xác và kịp thời trong việc phát hiện sai phạm trong vòng 2 năm. Chủ thể thực hiện: Trung tâm Công nghệ thông tin NHCSXH phối hợp Ban KTKSNB.

  4. Nâng cao năng lực cán bộ KTKSNB: Tổ chức các khóa đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ, pháp luật và kỹ năng ứng dụng công nghệ cho cán bộ KTKSNB định kỳ hàng năm, nhằm nâng cao trình độ chuyên môn và đạo đức nghề nghiệp. Chủ thể thực hiện: Trung tâm Đào tạo NHCSXH và Ban KTKSNB.

  5. Tăng cường công tác giám sát và phúc tra sau kiểm tra: Thiết lập cơ chế giám sát chặt chẽ việc thực hiện các kiến nghị sau kiểm tra, tổ chức phúc tra định kỳ ít nhất 20% đơn vị đã kiểm tra trong vòng 6 tháng, nhằm đảm bảo xử lý triệt để các tồn tại. Chủ thể thực hiện: Ban KTKSNB và các chi nhánh NHCSXH.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Lãnh đạo NHCSXH các cấp: Giúp hiểu rõ thực trạng và các giải pháp nâng cao hiệu quả công tác KTKSNB, từ đó xây dựng chính sách và kế hoạch phù hợp với đặc thù ngân hàng chính sách.

  2. Cán bộ làm công tác kiểm tra, kiểm soát nội bộ: Cung cấp kiến thức chuyên sâu về mô hình tổ chức, quy trình và phương pháp kiểm tra, giúp nâng cao năng lực thực hiện nhiệm vụ.

  3. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Tài chính - Ngân hàng: Là tài liệu tham khảo quý giá về công tác kiểm soát nội bộ trong tổ chức tín dụng đặc thù, góp phần phát triển nghiên cứu khoa học trong lĩnh vực này.

  4. Cơ quan quản lý nhà nước và các tổ chức chính trị - xã hội nhận ủy thác: Hiểu rõ vai trò, trách nhiệm và phối hợp trong công tác kiểm tra, giám sát hoạt động tín dụng chính sách, từ đó nâng cao hiệu quả quản lý và giám sát.

Câu hỏi thường gặp

  1. Công tác kiểm tra, kiểm soát nội bộ tại NHCSXH có điểm gì khác biệt so với ngân hàng thương mại?
    NHCSXH là tổ chức tín dụng không vì lợi nhuận, có mô hình tổ chức đặc thù với sự tham gia của các tổ chức chính trị - xã hội nhận ủy thác. Do đó, hệ thống KTKSNB phải phù hợp với đặc điểm này, tập trung vào kiểm soát hoạt động tín dụng chính sách và phối hợp chặt chẽ với các tổ chức nhận ủy thác.

  2. Tại sao năng lực cán bộ KTKSNB lại ảnh hưởng lớn đến hiệu quả công tác?
    Cán bộ KTKSNB cần có trình độ chuyên môn, hiểu biết pháp luật và kỹ năng nghiệp vụ để phát hiện, đánh giá và xử lý kịp thời các sai phạm. Năng lực hạn chế dẫn đến việc kiểm tra không toàn diện, sai sót không được phát hiện hoặc xử lý chậm, ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý.

  3. Phương pháp kiểm tra nào được NHCSXH áp dụng phổ biến?
    NHCSXH chủ yếu sử dụng phương pháp kiểm tra trực tiếp, bao gồm kiểm tra định kỳ, đột xuất, toàn diện và chuyên đề. Ngoài ra, giám sát từ xa qua hệ thống báo cáo cũng được áp dụng để phát hiện sớm các rủi ro.

  4. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả công tác tự kiểm tra tại các phòng giao dịch cấp huyện?
    Cần xây dựng kế hoạch tự kiểm tra cụ thể, phân công nhiệm vụ rõ ràng, tăng cường đào tạo cán bộ, đồng thời áp dụng công nghệ thông tin để hỗ trợ thu thập và phân tích dữ liệu, giúp phát hiện và xử lý kịp thời các tồn tại.

  5. Vai trò của công nghệ thông tin trong công tác KTKSNB là gì?
    Công nghệ thông tin giúp tự động hóa quy trình kiểm tra, giám sát, nâng cao độ chính xác và kịp thời trong phát hiện sai phạm, giảm thiểu chi phí và thời gian kiểm tra, đồng thời hỗ trợ tổng hợp, phân tích dữ liệu toàn hệ thống.

Kết luận

  • Luận văn đã phân tích toàn diện thực trạng công tác kiểm tra, kiểm soát nội bộ tại NHCSXH trong giai đoạn 2018-2020, chỉ ra những thành tựu và hạn chế rõ ràng.
  • Mô hình tổ chức KTKSNB đã được hoàn thiện theo hướng tập trung, ngành dọc, nhưng nguồn nhân lực chuyên trách còn thiếu hụt, đặc biệt ở cấp huyện.
  • Công tác kiểm tra định lượng và định tính được thực hiện nghiêm túc, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý và giảm thiểu rủi ro trong hoạt động tín dụng chính sách.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm tăng cường nguồn nhân lực, hoàn thiện quy trình, ứng dụng công nghệ thông tin và nâng cao năng lực cán bộ KTKSNB.
  • Tiếp theo, cần triển khai các giải pháp đề xuất trong vòng 1-2 năm tới, đồng thời xây dựng hệ thống đánh giá hiệu quả công tác KTKSNB định kỳ để đảm bảo sự phát triển bền vững của NHCSXH.

Call-to-action: Các đơn vị và cán bộ NHCSXH cần phối hợp chặt chẽ để triển khai các giải pháp nâng cao chất lượng công tác KTKSNB, góp phần xây dựng hệ thống ngân hàng chính sách vững mạnh, hiệu quả và minh bạch.