Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông tại Việt Nam, việc nâng cao kỹ năng tri giác ngôn ngữ và tái hiện hình tượng trong dạy học thơ trữ tình ở lớp 11 trung học phổ thông trở thành một vấn đề cấp thiết. Theo báo cáo của ngành giáo dục, tỷ lệ học sinh có khả năng cảm thụ và phân tích thơ trữ tình còn hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả học tập môn Ngữ văn. Mục tiêu nghiên cứu nhằm xây dựng và kiểm nghiệm các biện pháp rèn luyện kỹ năng tri giác ngôn ngữ và tái hiện hình tượng nghệ thuật trong dạy học thơ trữ tình, góp phần nâng cao năng lực cảm thụ văn học cho học sinh lớp 11 tại các trường THPT ở huyện Kinh Môn, tỉnh Hải Dương trong năm học 2011-2012.

Nghiên cứu tập trung vào phạm vi dạy học thơ trữ tình hiện đại, đặc biệt là các tác phẩm tiêu biểu của phong trào Thơ mới như "Vội vàng" của Xuân Diệu, "Tràng giang" của Huy Cận, nhằm phát triển kỹ năng tiếp nhận và sáng tạo ngôn ngữ nghệ thuật cho học sinh. Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc góp phần đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, nâng cao chất lượng giáo dục văn hóa nghệ thuật, đồng thời đáp ứng yêu cầu đổi mới chương trình giáo dục phổ thông theo định hướng phát triển năng lực học sinh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết về kỹ năng tri giác ngôn ngữ và lý thuyết về tái hiện hình tượng nghệ thuật trong văn học. Kỹ năng tri giác ngôn ngữ được hiểu là khả năng vận dụng kiến thức ngôn ngữ để nhận biết, cảm nhận và phân tích các yếu tố ngôn ngữ trong tác phẩm văn học. Tái hiện hình tượng nghệ thuật là quá trình học sinh sử dụng ngôn ngữ để tái tạo, sáng tạo lại hình ảnh, cảm xúc và ý nghĩa của tác phẩm thơ trữ tình.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Kỹ năng tri giác ngôn ngữ: khả năng nhận thức và cảm thụ ngôn ngữ nghệ thuật.
  • Hình tượng nghệ thuật: biểu tượng, hình ảnh được sáng tạo trong tác phẩm thơ.
  • Tái hiện hình tượng: quá trình thể hiện lại hình tượng qua ngôn ngữ và cảm xúc.
  • Phương pháp dạy học đổi mới: áp dụng các biện pháp kích thích tư duy sáng tạo và cảm thụ nghệ thuật.
  • Năng lực tiếp nhận văn học: khả năng hiểu và phản hồi tác phẩm văn học của học sinh.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp thực nghiệm sư phạm kết hợp khảo sát và phân tích định tính, định lượng. Nguồn dữ liệu chính gồm 22 bài thơ trữ tình tiêu biểu được lựa chọn từ chương trình Ngữ văn lớp 11, cùng với phiếu khảo sát và bài kiểm tra năng lực cảm thụ của học sinh tại hai trường THPT Kinh Môn II và Kinh Môn, tỉnh Hải Dương. Cỡ mẫu gồm 26 lớp 11 với khoảng 780 học sinh, được chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện.

Phân tích dữ liệu sử dụng thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm và phân tích nội dung nhằm đánh giá hiệu quả các biện pháp rèn luyện kỹ năng tri giác ngôn ngữ và tái hiện hình tượng. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 9/2011 đến tháng 6/2012, bao gồm giai đoạn khảo sát hiện trạng, xây dựng biện pháp, thực nghiệm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiện trạng kỹ năng tri giác ngôn ngữ của học sinh còn hạn chế: Khoảng 65% học sinh chưa đạt yêu cầu về khả năng nhận biết và phân tích các yếu tố ngôn ngữ trong thơ trữ tình, đặc biệt là các biện pháp tu từ và hình ảnh nghệ thuật.

  2. Kỹ năng tái hiện hình tượng nghệ thuật chưa phát triển đồng đều: Chỉ có khoảng 40% học sinh thể hiện được khả năng sáng tạo và tái hiện hình tượng một cách sinh động, còn lại chủ yếu dừng lại ở mức độ mô tả đơn giản, thiếu chiều sâu cảm xúc.

  3. Biện pháp rèn luyện kỹ năng tri giác ngôn ngữ và tái hiện hình tượng có tác động tích cực: Sau khi áp dụng các biện pháp đổi mới phương pháp dạy học, tỷ lệ học sinh đạt yêu cầu về kỹ năng tri giác ngôn ngữ tăng lên 82%, kỹ năng tái hiện hình tượng tăng lên 70%, cho thấy sự cải thiện rõ rệt.

  4. So sánh kết quả giữa hai trường THPT cho thấy sự đồng thuận về hiệu quả biện pháp: Tỷ lệ tăng trưởng kỹ năng tương tự nhau, với mức chênh lệch không quá 5%, khẳng định tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp được đề xuất.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân hạn chế kỹ năng tri giác ngôn ngữ và tái hiện hình tượng của học sinh xuất phát từ phương pháp dạy học truyền thống, thiếu sự tương tác và sáng tạo trong quá trình học. Kết quả thực nghiệm cho thấy việc áp dụng các biện pháp đổi mới như sử dụng câu hỏi gợi mở, hoạt động nhóm, và bài tập sáng tạo giúp học sinh phát triển năng lực cảm thụ và biểu đạt nghệ thuật.

So với một số nghiên cứu gần đây, kết quả này phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục văn học nhằm phát triển năng lực toàn diện cho học sinh. Việc nâng cao kỹ năng tri giác ngôn ngữ không chỉ giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về tác phẩm mà còn kích thích sự sáng tạo trong tái hiện hình tượng, góp phần làm phong phú trải nghiệm học tập.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ học sinh đạt yêu cầu trước và sau thực nghiệm, cùng bảng phân tích chi tiết các kỹ năng được cải thiện. Điều này minh họa rõ nét hiệu quả của biện pháp đổi mới phương pháp dạy học trong môn Ngữ văn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường áp dụng phương pháp dạy học tích cực: Giáo viên cần sử dụng các câu hỏi gợi mở, tổ chức thảo luận nhóm và các hoạt động sáng tạo nhằm phát triển kỹ năng tri giác ngôn ngữ và tái hiện hình tượng cho học sinh. Thời gian thực hiện: ngay từ đầu năm học; Chủ thể thực hiện: giáo viên Ngữ văn.

  2. Xây dựng bộ tài liệu hướng dẫn rèn luyện kỹ năng: Bộ tài liệu bao gồm các bài tập phân tích ngôn ngữ, bài tập sáng tạo hình tượng nghệ thuật, giúp học sinh luyện tập thường xuyên. Thời gian hoàn thành: trong 6 tháng; Chủ thể thực hiện: tổ chuyên môn Ngữ văn trường THPT.

  3. Tổ chức tập huấn nâng cao năng lực cho giáo viên: Đào tạo giáo viên về kỹ thuật dạy học đổi mới, kỹ năng đánh giá năng lực cảm thụ văn học nhằm nâng cao chất lượng giảng dạy. Thời gian: 3 tháng đầu năm học; Chủ thể thực hiện: phòng giáo dục huyện, sở giáo dục tỉnh.

  4. Đánh giá và điều chỉnh thường xuyên biện pháp dạy học: Thực hiện khảo sát định kỳ để thu thập phản hồi, điều chỉnh phương pháp phù hợp với đặc điểm học sinh và chương trình học. Thời gian: mỗi học kỳ; Chủ thể thực hiện: giáo viên, ban giám hiệu nhà trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn trung học phổ thông: Nghiên cứu cung cấp các biện pháp đổi mới phương pháp dạy học thơ trữ tình, giúp giáo viên nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực cảm thụ văn học cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục và chuyên viên phòng giáo dục: Tài liệu hỗ trợ xây dựng kế hoạch đào tạo, tập huấn giáo viên và đổi mới chương trình dạy học Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực học sinh.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Ngữ văn: Luận văn là nguồn tham khảo quý giá về lý thuyết và phương pháp nghiên cứu thực nghiệm trong lĩnh vực dạy học văn học, đặc biệt là kỹ năng tri giác ngôn ngữ và tái hiện hình tượng.

  4. Các nhà nghiên cứu văn học và giáo dục: Cung cấp cơ sở lý luận và dữ liệu thực nghiệm để phát triển các nghiên cứu tiếp theo về đổi mới phương pháp dạy học và phát triển năng lực cảm thụ văn học trong nhà trường phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Kỹ năng tri giác ngôn ngữ là gì và tại sao quan trọng trong dạy học thơ trữ tình?
    Kỹ năng tri giác ngôn ngữ là khả năng nhận biết, cảm nhận và phân tích các yếu tố ngôn ngữ nghệ thuật trong tác phẩm thơ. Nó giúp học sinh hiểu sâu sắc nội dung và giá trị thẩm mỹ của bài thơ, từ đó phát triển năng lực cảm thụ và sáng tạo.

  2. Biện pháp nào hiệu quả nhất để rèn luyện kỹ năng tái hiện hình tượng cho học sinh?
    Sử dụng các hoạt động nhóm, bài tập sáng tạo và câu hỏi gợi mở giúp học sinh phát huy khả năng tưởng tượng, liên tưởng và biểu đạt hình tượng nghệ thuật một cách sinh động và sâu sắc hơn.

  3. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả của các biện pháp dạy học đổi mới?
    Có thể đánh giá qua kết quả bài kiểm tra năng lực cảm thụ, khảo sát ý kiến học sinh và giáo viên, so sánh tỷ lệ học sinh đạt yêu cầu trước và sau khi áp dụng biện pháp, đồng thời phân tích chất lượng bài làm và sự tiến bộ trong quá trình học.

  4. Phạm vi nghiên cứu có giới hạn ở đâu và có thể áp dụng cho các lớp khác không?
    Nghiên cứu tập trung vào học sinh lớp 11 tại hai trường THPT huyện Kinh Môn, tỉnh Hải Dương. Tuy nhiên, các biện pháp và kết quả có thể được điều chỉnh và áp dụng cho các lớp khác trong bậc trung học phổ thông với đặc điểm tương tự.

  5. Làm sao để giáo viên có thể tự xây dựng các bài tập phát triển kỹ năng tri giác ngôn ngữ?
    Giáo viên cần nắm vững lý thuyết về ngôn ngữ nghệ thuật, phân tích kỹ các tác phẩm thơ, từ đó thiết kế các câu hỏi và bài tập tập trung vào nhận biết biện pháp tu từ, hình ảnh, cảm xúc và ý nghĩa nghệ thuật, kết hợp với các hoạt động sáng tạo và thảo luận nhóm.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ vai trò quan trọng của kỹ năng tri giác ngôn ngữ và tái hiện hình tượng trong dạy học thơ trữ tình lớp 11, góp phần nâng cao năng lực cảm thụ văn học cho học sinh.
  • Xây dựng và thực nghiệm thành công các biện pháp đổi mới phương pháp dạy học, giúp tăng tỷ lệ học sinh đạt yêu cầu về kỹ năng từ khoảng 40-65% lên 70-82%.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc đổi mới chương trình và phương pháp dạy học Ngữ văn phổ thông.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể, khả thi, có thể áp dụng rộng rãi trong các trường THPT nhằm nâng cao chất lượng dạy học thơ trữ tình.
  • Khuyến nghị tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và đa dạng hóa biện pháp nhằm phát triển toàn diện năng lực cảm thụ và sáng tạo văn học của học sinh.

Hành động tiếp theo: Giáo viên và nhà quản lý giáo dục nên áp dụng các biện pháp được đề xuất, đồng thời tổ chức tập huấn và đánh giá định kỳ để đảm bảo hiệu quả lâu dài. Độc giả quan tâm có thể liên hệ tác giả để nhận tài liệu hướng dẫn chi tiết và tham gia các hội thảo chuyên đề về đổi mới dạy học Ngữ văn.