## Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh nghiên cứu văn học Việt Nam, đặc biệt là văn học Thiền thời Lý – Trần, sự quan tâm đến mối quan hệ giữa thế giới quan Phật giáo và sự triển hiện khách thể thẩm mỹ trong văn chương ngày càng được chú trọng. Khoảng 47 tác phẩm thơ tụng của Tuệ Trung Thượng sĩ, một nhà Thiền học tiêu biểu của thời kỳ này, đã được khảo sát nhằm làm rõ cách thức thế giới quan Phật giáo ảnh hưởng đến cấu trúc và nội dung thẩm mỹ trong sáng tác của ông. Mục tiêu nghiên cứu là phân tích sự thể hiện khách thể thẩm mỹ qua hệ thống hình tượng, không gian, thời gian và sự nhất thể chủ – khách thể trong văn chương Tuệ Trung, từ đó làm rõ cơ chế sáng tạo và giá trị thẩm mỹ đặc sắc của thơ Thiền. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các tác phẩm thơ tụng trong Thượng sĩ ngữ lục, chủ yếu tại Việt Nam trong giai đoạn Lý – Trần (thế kỷ XIII). Ý nghĩa nghiên cứu không chỉ góp phần làm sáng tỏ giá trị văn học Thiền mà còn mở rộng hiểu biết về mối quan hệ giữa triết học Phật giáo và mỹ học trong văn học cổ điển Việt Nam, qua đó hỗ trợ phát triển các phương pháp nghiên cứu văn học dựa trên nền tảng triết học và thẩm mỹ.

## Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

### Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính: Thế giới quan Phật giáo và Thẩm mỹ học Thiền tông. Thế giới quan Phật giáo được phân tích qua các khái niệm trung tâm như vô thường, vô ngã, duyên sinh, tính không (sunyata) và tâm – thức trong Duy thức học. Lý thuyết thẩm mỹ Thiền tông tập trung vào các khái niệm khách thể thẩm mỹ, nhất thể chủ – khách thể, và các mã thẩm mỹ trong thơ Thiền. Các khái niệm chính bao gồm: khách thể thẩm mỹ (một bức tranh thế giới được tái hiện qua hình tượng nghệ thuật), thế giới quan (quan điểm nhận thức về thế giới và con người), và sự nhất thể chủ – khách thể (mối quan hệ không phân biệt giữa người sáng tạo và đối tượng sáng tạo trong thi ca Thiền).

### Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính là 47 tác phẩm thơ tụng của Tuệ Trung Thượng sĩ trong Thượng sĩ ngữ lục, được đối chiếu với các bản dịch và chú giải khác nhau để đảm bảo tính chính xác. Phương pháp nghiên cứu bao gồm:

- Phân tích nội dung và hình thức văn bản (đọc sâu, giải mã các mã thẩm mỹ).
- Thống kê và mô tả các hình tượng, không gian, thời gian trong thơ.
- So sánh đối chiếu với các tác phẩm thơ Thiền khác và các bộ phận văn chương thời Trung đại.
- Phân tích triết học để làm rõ mối quan hệ giữa thế giới quan Phật giáo và sự thể hiện khách thể thẩm mỹ.
- Timeline nghiên cứu kéo dài trong khoảng thời gian từ 2014 đến 2015, với các giai đoạn thu thập tư liệu, phân tích và viết luận văn.

Cỡ mẫu nghiên cứu là toàn bộ tác phẩm thơ tụng của Tuệ Trung còn lưu giữ, được chọn vì tính tập trung và khả tín cao so với các tác giả cùng thời.

## Kết quả nghiên cứu và thảo luận

### Những phát hiện chính

1. **Khách thể thẩm mỹ trong thơ Tuệ Trung chủ yếu được thể hiện qua hai hệ thống hình tượng chính**: hình tượng biểu thị thế giới tính không và hình tượng biểu trưng cho thế giới bản thể. Khoảng 70% các hình tượng thiên nhiên như mây, suối, hoa, gà được sử dụng không nhằm mô tả thực tại khách quan mà để biểu đạt tính không và vô thường của thế giới.

2. **Thời gian và không gian trong thơ Tuệ Trung mang tính chất biến ảo, vô thường**: Thời gian được thể hiện qua các chu kỳ tự nhiên như mùa xuân, canh năm, với sự lặp lại nhưng không cố định, chiếm khoảng 65% số bài thơ khảo sát. Không gian được mô tả như không gian vô thường, biến đổi, vượt ra ngoài giới hạn vật lý thông thường.

3. **Sự nhất thể chủ – khách thể là cơ chế thẩm mỹ đặc trưng**: Khoảng 80% tác phẩm thể hiện sự hòa nhập giữa chủ thể sáng tạo và khách thể thẩm mỹ, thể hiện qua các công án, kệ tụng, tạo nên sự đồng nhất trong trải nghiệm thẩm mỹ và nhận thức.

4. **Ảnh hưởng sâu sắc của thế giới quan Phật giáo nguyên thủy và Đại thừa**: Các quan niệm về vô thường, vô ngã, duyên sinh và tính không được thể hiện rõ nét trong các hình tượng và cấu trúc thơ, góp phần tạo nên giá trị thẩm mỹ đặc thù của thơ Thiền.

### Thảo luận kết quả

Sự thể hiện khách thể thẩm mỹ trong thơ Tuệ Trung không đơn thuần là sự mô phỏng hiện thực mà là sự kiến tạo một thế giới quan đặc thù, phản ánh triết lý Phật giáo về bản thể và thực tại. Việc sử dụng các hình tượng thiên nhiên quen thuộc nhưng được biến hóa thành các biểu tượng của tính không và vô thường cho thấy sự sáng tạo nghệ thuật dựa trên nền tảng triết học sâu sắc. So với các nghiên cứu trước đây tập trung vào lịch sử xã hội hay thi pháp học, nghiên cứu này làm nổi bật vai trò của mỹ học Thiền trong việc giải mã văn bản, góp phần làm rõ cơ chế sáng tạo và giá trị thẩm mỹ của thơ Thiền. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố các loại hình tượng và bảng so sánh tần suất xuất hiện các chủ đề thời gian, không gian trong thơ.

## Đề xuất và khuyến nghị

1. **Phát triển các chương trình đào tạo chuyên sâu về mỹ học Phật giáo và văn học Thiền** nhằm nâng cao năng lực nghiên cứu và giảng dạy, hướng tới tăng tỷ lệ công trình nghiên cứu chất lượng trong lĩnh vực này trong vòng 3 năm tới, do các trường đại học và viện nghiên cứu thực hiện.

2. **Xây dựng cơ sở dữ liệu số hóa các tác phẩm văn học Thiền** để bảo tồn và tạo điều kiện thuận lợi cho việc nghiên cứu, phân tích, với mục tiêu hoàn thành trong 2 năm, do các thư viện và trung tâm nghiên cứu văn hóa đảm nhiệm.

3. **Khuyến khích hợp tác quốc tế trong nghiên cứu văn học Phật giáo** nhằm trao đổi học thuật và tiếp nhận các phương pháp nghiên cứu tiên tiến, đặt mục tiêu tăng ít nhất 30% số công trình hợp tác trong 5 năm tới, do các tổ chức nghiên cứu và trường đại học chủ trì.

4. **Ứng dụng kết quả nghiên cứu vào giảng dạy và phổ biến văn học Thiền** qua các hội thảo, tọa đàm và xuất bản sách, nhằm nâng cao nhận thức và giá trị văn hóa, dự kiến thực hiện liên tục hàng năm, do các khoa văn học và các tổ chức văn hóa thực hiện.

## Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. **Giảng viên và nghiên cứu sinh ngành Văn học Việt Nam và Phật giáo học**: Giúp hiểu sâu sắc về mối quan hệ giữa triết học Phật giáo và mỹ học trong văn học Thiền, hỗ trợ nghiên cứu và giảng dạy.

2. **Nhà nghiên cứu văn học cổ điển và mỹ học**: Cung cấp phương pháp tiếp cận mới dựa trên phân tích mã thẩm mỹ và thế giới quan, mở rộng phạm vi nghiên cứu.

3. **Các tổ chức văn hóa và bảo tồn di sản**: Hỗ trợ trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn học Thiền, đặc biệt là các tác phẩm của Tuệ Trung Thượng sĩ.

4. **Sinh viên và độc giả quan tâm đến văn học và triết học Phật giáo**: Giúp nâng cao nhận thức về giá trị văn hóa, triết học và thẩm mỹ của thơ Thiền, góp phần phát triển văn hóa đọc.

## Câu hỏi thường gặp

1. **Thế giới quan Phật giáo ảnh hưởng thế nào đến thơ Thiền?**  
Thế giới quan Phật giáo với các khái niệm vô thường, vô ngã và duyên sinh tạo nền tảng triết học cho thơ Thiền, giúp thể hiện khách thể thẩm mỹ không chỉ là hiện thực mà còn là biểu tượng của bản thể và thực tại.

2. **Khách thể thẩm mỹ trong thơ Tuệ Trung được thể hiện qua hình thức nào?**  
Khách thể thẩm mỹ được thể hiện qua hệ thống hình tượng thiên nhiên, không gian, thời gian biến ảo và sự nhất thể chủ – khách thể, tạo nên sự sống động và chiều sâu triết lý trong thơ.

3. **Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?**  
Phương pháp đọc sâu văn bản, phân tích mã thẩm mỹ, thống kê mô tả, so sánh đối chiếu và phân tích triết học được kết hợp để làm rõ cơ chế sáng tạo và giá trị thẩm mỹ của thơ Thiền.

4. **Tại sao chọn Tuệ Trung Thượng sĩ làm đối tượng nghiên cứu?**  
Tuệ Trung là nhà Thiền học tiêu biểu thời Lý – Trần với di sản thơ tụng phong phú, tính khả tín cao, giúp nghiên cứu toàn diện về mối quan hệ giữa thế giới quan Phật giáo và văn học Thiền.

5. **Ý nghĩa thực tiễn của nghiên cứu này là gì?**  
Nghiên cứu góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn học Thiền, hỗ trợ đào tạo và nghiên cứu chuyên sâu, đồng thời nâng cao nhận thức về mối liên hệ giữa triết học và mỹ học trong văn học cổ điển Việt Nam.

## Kết luận

- Luận văn làm rõ mối quan hệ giữa thế giới quan Phật giáo và sự triển hiện khách thể thẩm mỹ trong thơ Thiền của Tuệ Trung Thượng sĩ.  
- Phân tích hệ thống hình tượng, không gian, thời gian và sự nhất thể chủ – khách thể trong văn chương Thiền.  
- Khẳng định giá trị thẩm mỹ đặc sắc và cơ chế sáng tạo độc đáo của thơ Thiền dựa trên nền tảng triết học Phật giáo.  
- Đề xuất các giải pháp phát triển nghiên cứu, bảo tồn và ứng dụng giá trị văn học Thiền trong giáo dục và văn hóa.  
- Khuyến khích các bước nghiên cứu tiếp theo mở rộng phạm vi và ứng dụng phương pháp phân tích mã thẩm mỹ trong các tác phẩm văn học khác.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các nhà nghiên cứu và giảng viên ngành văn học tiếp cận và ứng dụng kết quả nghiên cứu để phát triển các công trình mới, đồng thời thúc đẩy hợp tác quốc tế trong lĩnh vực văn học Phật giáo và mỹ học Thiền.