I. Tổng Quan Về Avian Metapneumovirus aMPV ở Gà Nuôi
Avian metapneumovirus (aMPV), trước đây gọi là Turkey rhinotracheitis virus (TRTV), là một trong hai thành viên của chi Metapneumovirus, họ Paramyxoviridae. Thành viên còn lại là Human Metapneumovirus (hMPV). Virus aMPV có quan hệ gần gũi với các virus gây viêm đường hô hấp ở người, bò, cừu và dê. Việc nghiên cứu về aMPV và sự lưu hành của nó ở gà nuôi là rất quan trọng để hiểu rõ hơn về dịch tễ học và phát triển các biện pháp phòng chống hiệu quả. Theo Pringle (1998), aMPV và hMPV cùng thuộc chi Metapneumovirus, nhấn mạnh mối liên hệ giữa bệnh ở gia cầm và người.
1.1. Cấu trúc và Phân loại của Avian Metapneumovirus
Virion aMPV có dạng tua đa hình, thường là hình cầu tròn với đường kính 80-120 nm, đôi khi lớn hơn. Hệ gen là ARN không phân đoạn, chuỗi đơn, mạch âm, dài khoảng 13.4kb, mã hóa 9 protein. Các subtypes aMPV có thể được phân biệt bằng giải trình tự gen hoặc phản ứng trung hòa với kháng thể đơn dòng. Trước đây, aMPV được xếp vào họ Paramyxoviridae, nhưng sau đó được phân loại lại. Cấu trúc gen của aMPV bao gồm các protein như nucleoprotein (N), phosphoprotein (P), matrix protein (M), fusion protein (F), và glycoprotein (G).
1.2. Đặc tính Sinh miễn dịch và Sức đề kháng của aMPV
Hệ gen ARN của aMPV được bao bọc bởi protein nucleocapsid (N), liên kết với phosphoprotein (P) và protein polymerase lớn (L) tạo thành phức hợp ribonucleoprotein xoắn ốc. Phức hợp này là khuôn mẫu để sao chép mARN và bộ gen. aMPV chia sẻ đặc điểm với các thành viên khác trong phân họ Pneumovirinae, bao gồm các gen kỵ nước nhỏ (SH) và ma trận thứ hai (M2). Các protein cấu trúc quan trọng là protein F (bám và hợp nhất màng) và protein G (bám vào thụ thể tế bào).
II. Vấn Đề Dịch Tễ Học aMPV ở Gà Nuôi Miền Bắc Việt Nam
Chăn nuôi gia cầm ở Việt Nam đã phát triển mạnh mẽ, từ quy mô nhỏ, phân tán sang chăn nuôi tập trung, quy mô lớn. Tuy nhiên, việc tăng đàn nhanh chóng và mở rộng quy mô cũng đi kèm với các thách thức về dịch bệnh. Theo Tổng Cục Thống Kê (2019), tổng đàn gia cầm cả nước đạt 467 triệu con, tăng 14,2% so với năm 2018. Sự lưu hành của các bệnh mới hoặc thể bệnh mới, như avian metapneumovirus, đang trở thành mối quan ngại lớn. Hầu hết các bệnh này thường liên quan đến hội chứng hô hấp phức hợp, ảnh hưởng nghiêm trọng đến năng suất và tỷ lệ hao hụt của đàn gà.
2.1. Hội chứng Hô hấp Phức hợp và Vai trò của aMPV
Hội chứng hô hấp phức hợp ở gà là một bệnh lý phức tạp, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến năng suất và tỷ lệ hao hụt của đàn gà. Các nghiên cứu xác định vai trò và sự tồn tại của các mầm bệnh truyền nhiễm trong hội chứng hô hấp ở gà tại Việt Nam còn hạn chế. Gần đây, nhiều trang trại ghi nhận các triệu chứng như sưng mặt, phù gáy, tích dịch sau gáy ở đàn gà, nghi ngờ là hội chứng sưng phù đầu (APV) do avian metapneumovirus gây ra.
2.2. Sự Cần Thiết Nghiên Cứu về aMPV tại Miền Bắc
Việc xác định sự tồn tại của virus aMPV ở gia cầm chăn nuôi tại miền Bắc Việt Nam là rất quan trọng. Điều này cung cấp cơ sở khoa học cho việc khuyến cáo sử dụng vaccine, chẩn đoán và xét nghiệm bệnh tại các trang trại gà. Nghiên cứu này nhằm làm rõ sự lưu hành của aMPV ở gà nuôi tại một số tỉnh miền Bắc, từ đó đưa ra các biện pháp phòng chống hiệu quả.
III. Phương Pháp Nghiên Cứu Dịch Tễ Học Avian Metapneumovirus
Nghiên cứu này sử dụng các phương pháp dịch tễ học để xác định sự lưu hành của aMPV ở gà nuôi tại miền Bắc Việt Nam. Các phương pháp bao gồm thu thập mẫu huyết thanh và bệnh phẩm, xét nghiệm ELISA và RT-PCR, giải trình tự gen và phân tích thống kê. Mục tiêu là xác định tỷ lệ dương tính với kháng thể aMPV, phát hiện sự hiện diện của virus aMPV và xác định subtype aMPV đang lưu hành.
3.1. Thu thập Mẫu và Xét nghiệm ELISA Phát hiện Kháng thể aMPV
Mẫu huyết thanh được thu thập ngẫu nhiên từ các trang trại gà theo các đặc điểm dịch tễ (địa phương, giống loài, tuổi, quy mô chăn nuôi, phương thức chăn nuôi). Kỹ thuật ELISA gián tiếp (indirect ELISA) được sử dụng để phát hiện kháng thể kháng aMPV. Kết quả xét nghiệm ELISA cho phép xác định tỷ lệ dương tính huyết thanh học theo các yếu tố dịch tễ khác nhau.
3.2. RT PCR và Giải trình tự Gen Xác định Sự Lưu Hành aMPV
Mẫu bệnh phẩm (xương ống cuộn, khí quản) được thu thập từ gà có biểu hiện của hội chứng sưng phù đầu. Phương pháp RT-PCR sử dụng bộ mồi giải trình tự gen mã hóa gen G (Ga/Gy) của aMPV được ứng dụng để xác nhận sự hiện diện của aMPV. Sản phẩm RT-PCR được giải trình tự bằng phương pháp Sanger. Các phần mềm tin sinh học chuyên dụng được sử dụng để phân tích trình tự và xây dựng cây phát sinh chủng loại.
3.3. Phân tích Thống kê Dịch tễ học và Xử lý Số liệu
Dữ liệu thu thập được từ xét nghiệm ELISA và RT-PCR được phân tích thống kê để xác định các yếu tố nguy cơ liên quan đến sự lưu hành của aMPV. Các phương pháp thống kê như kiểm định chi bình phương, hồi quy logistic được sử dụng để đánh giá mối liên hệ giữa các yếu tố dịch tễ và tỷ lệ nhiễm aMPV. Xử lý số liệu giúp đưa ra các kết luận chính xác về tình hình dịch tễ học aMPV tại miền Bắc.
IV. Kết Quả Nghiên Cứu Tỷ Lệ Nhiễm aMPV ở Gà Miền Bắc
Nghiên cứu đã thu thập 359 mẫu huyết thanh gà từ 29 trang trại thuộc 10 tỉnh thành ở miền Bắc để xác định sự lưu hành của kháng thể kháng aMPV. Kết quả cho thấy có sự dương tính kháng thể kháng aMPV ở đàn gà nuôi tại 8/10 tỉnh, thành phố, với tỷ lệ dương tính trung bình theo mẫu là 36,2% (130/359). Các đàn gà này thuộc nhiều giống khác nhau, song đều dương tính với kháng thể kháng aMPV.
4.1. Tỷ lệ Dương tính Huyết thanh học theo Địa phương và Giống Gà
Kết quả cho thấy tỷ lệ dương tính huyết thanh học khác nhau giữa các địa phương và giống gà. Gà trắng siêu thịt có tỷ lệ thấp nhất (8,2%), tiếp đến là nhóm gà lai (35,0%) và cao nhất là nhóm gà bản địa (48,8%). Sự khác biệt này có thể liên quan đến điều kiện chăn nuôi, mật độ chăn nuôi và khả năng miễn dịch của từng giống gà.
4.2. Tỷ lệ Dương tính Huyết thanh học theo Lứa tuổi và Loại hình Chuồng trại
Tỷ lệ dương tính trung bình ở các nhóm tuổi là 23,1% (22-42 ngày tuổi); 33,2% (43-90 ngày tuổi); 61,5% (91-120 ngày tuổi) và 36,4% (>120 ngày tuổi). Gà nuôi ở mọi quy mô và phương thức chăn nuôi đều phát hiện thấy kháng thể kháng aMPV. Cụ thể, tỷ lệ dương tính dao động từ 24,8% - 63,1% theo quy mô và dao động từ 8,2% - 41,8% theo phương thức chăn nuôi.
V. Phân Lập và Phân Tích Gen Các Chủng Avian Metapneumovirus
Để xác nhận sự tồn tại của virus trong các trường hợp nghi ngờ bệnh, 38 mẫu gộp (3-5 mẫu gà/mẫu gộp) từ 38 trang trại có nghi ngờ bệnh đã được xét nghiệm. Kết quả phát hiện được aMPV trong 3/38 mẫu, chiếm tỷ lệ 7,9%. Sau khi giải trình tự gen và phân tích trình tự gen đã khẳng định 3 chủng aMPV phát hiện được tại miền Bắc thuộc serotype B và cùng nhóm với các chủng virus phân bố ở châu Âu, châu Mỹ và châu Á.
5.1. Kết quả RT PCR và Phân tích Trình tự Gen aMPV
Ứng dụng phản ứng RT-PCR với cặp mồi Ga/Gy đặc hiệu cho chẩn đoán định tính virus Avian metapneumovirus trên các đàn gà nuôi tại miền Bắc. Kết quả phân tích trình tự gen cho thấy các chủng aMPV phát hiện được thuộc serotype B, tương đồng với các chủng aMPV ở châu Âu, châu Mỹ và châu Á.
5.2. Mối Liên Hệ Di truyền của Các Chủng aMPV ở Miền Bắc
Phân tích cây phát sinh chủng loại cho thấy các chủng aMPV ở miền Bắc có mối liên hệ di truyền gần gũi với các chủng aMPV khác trên thế giới. Điều này cho thấy có thể có sự lan truyền virus giữa các khu vực địa lý khác nhau. Việc hiểu rõ mối liên hệ di truyền này có ý nghĩa quan trọng trong việc theo dõi sự tiến hóa của virus và phát triển các biện pháp phòng chống hiệu quả.
VI. Kết Luận và Đề Xuất Biện Pháp Phòng Chống aMPV
Nghiên cứu này đã khẳng định sự tồn tại của virus Avian metapneumovirus ở gà nuôi tại miền Bắc Việt Nam. Kết quả huyết thanh học và phân lập virus cho thấy aMPV đang lưu hành rộng rãi trong các đàn gà. Việc sử dụng vaccine phòng bệnh và áp dụng các biện pháp quản lý dịch bệnh là cần thiết để giảm thiểu thiệt hại do aMPV gây ra.
6.1. Đề xuất Sử dụng Vaccine và Quản lý Dịch bệnh aMPV
Dựa trên kết quả nghiên cứu, khuyến cáo sử dụng vaccine phòng bệnh aMPV cho các đàn gà có nguy cơ cao. Đồng thời, cần tăng cường công tác quản lý dịch bệnh, kiểm soát lưu hành con giống và áp dụng các biện pháp vệ sinh chuồng trại để ngăn chặn sự lây lan của virus.
6.2. Hướng Nghiên cứu Tiếp theo về Avian Metapneumovirus
Cần tiếp tục nghiên cứu về sự tiến hóa của virus aMPV, đánh giá hiệu quả của các loại vaccine hiện có và phát triển các biện pháp chẩn đoán nhanh chóng và chính xác hơn. Nghiên cứu sâu hơn về các yếu tố nguy cơ liên quan đến sự lưu hành của aMPV cũng là cần thiết để đưa ra các biện pháp phòng chống hiệu quả hơn.
