Tổng quan nghiên cứu

Chương trình xây dựng nông thôn mới (NTM) là một trong những chủ trương chiến lược quan trọng của Đảng và Nhà nước Việt Nam nhằm thúc đẩy công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp và nông thôn, nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của người dân khu vực nông thôn. Tính đến năm 2015, cả nước mới có khoảng 17% số xã đạt chuẩn NTM, thấp hơn mục tiêu đề ra là 20%, cho thấy sự phân hóa rõ rệt trong tiến trình xây dựng NTM giữa các địa phương. Huyện Diên Khánh, tỉnh Khánh Hòa, với diện tích tự nhiên 337,55 km² và dân số khoảng 142.706 người năm 2015, là một huyện thuần nông có nhiều tiềm năng phát triển kinh tế nông nghiệp nhưng cũng đối mặt với nhiều thách thức như chuyển dịch cơ cấu kinh tế chậm, đời sống một bộ phận dân cư còn khó khăn, và ô nhiễm môi trường gia tăng do phát triển công nghiệp.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đánh giá thực trạng xây dựng NTM trên địa bàn huyện Diên Khánh giai đoạn 2010-2016, xác định những kết quả đạt được, hạn chế và nguyên nhân, từ đó đề xuất các giải pháp nhằm đẩy mạnh chương trình xây dựng NTM đến năm 2025. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học cho các cấp chính quyền địa phương trong việc hoạch định chính sách, huy động nguồn lực và tổ chức thực hiện hiệu quả chương trình xây dựng NTM, góp phần phát triển kinh tế - xã hội bền vững tại huyện Diên Khánh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết phát triển kinh tế nông nghiệp và nông thôn, bao gồm:

  • Lý thuyết nhị nguyên của A. Lewis: Phân tích sự tồn tại song song của khu vực nông nghiệp truyền thống với năng suất thấp và khu vực công nghiệp hiện đại với năng suất cao, nhấn mạnh vai trò chuyển dịch lao động từ nông nghiệp sang công nghiệp để thúc đẩy phát triển kinh tế.

  • Lý thuyết tăng trưởng kinh tế ở châu Á gió mùa của Haroy Toshima: Đề xuất giữ nguyên lao động nông nghiệp trong mùa vụ cao điểm, đồng thời đa dạng hóa sản xuất và phát triển công nghiệp chế biến, kết cấu hạ tầng vật chất và xã hội nhằm nâng cao năng suất và thu nhập nông dân.

  • Lý thuyết các giai đoạn phát triển kinh tế của W. Rostow: Mô hình tiến trình phát triển kinh tế qua năm giai đoạn, trong đó các nước đang phát triển như Việt Nam đang ở giai đoạn chuẩn bị cất cánh và cất cánh, với nông nghiệp đóng vai trò nền tảng.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: nông thôn, nông thôn mới, xây dựng nông thôn mới, bộ tiêu chí quốc gia về xây dựng NTM, công nghiệp hóa - hiện đại hóa nông nghiệp, phát triển bền vững nông thôn.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp luận chủ nghĩa duy vật biện chứng và lịch sử, kết hợp các phương pháp đặc thù của kinh tế chính trị học Mác – Lenin và tư tưởng Hồ Chí Minh. Cụ thể:

  • Phương pháp trừu tượng hóa khoa học: Rút ra kết luận từ thực tiễn xây dựng NTM tại huyện Diên Khánh.

  • Phương pháp thống kê: Thu thập và tổng hợp số liệu về giá trị sản xuất nông nghiệp, dân số, lao động, thu nhập bình quân đầu người từ năm 2010 đến 2015.

  • Phương pháp phân tích - tổng hợp: Đánh giá thực trạng xây dựng NTM, phân tích các yếu tố ảnh hưởng, so sánh với các địa phương khác.

  • Phương pháp so sánh: So sánh kết quả xây dựng NTM của huyện Diên Khánh với các huyện Củ Chi (TP.HCM), Xuân Lộc (Đồng Nai), Cam Lâm (Khánh Hòa).

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm toàn bộ 17 xã xây dựng NTM trên địa bàn huyện Diên Khánh với tổng lao động trong độ tuổi khoảng 62.071 người, chiếm 87% tổng lao động trong độ tuổi của huyện. Phương pháp chọn mẫu dựa trên tiêu chí xã xây dựng NTM và các số liệu thống kê chính thức của huyện và tỉnh.

Timeline nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2010-2016, với định hướng phát triển đến năm 2025.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng xây dựng NTM tại huyện Diên Khánh: Đến năm 2015, toàn huyện huy động được hơn 431 tỷ đồng cho chương trình xây dựng NTM, trong đó vốn ngân sách chiếm 41,74%, vốn đóng góp của nhân dân chiếm 2,05%. 100% xã có đường giao thông kiên cố đến trung tâm xã, 95% đường liên thôn được nhựa hóa hoặc bê tông hóa. Thu nhập bình quân đầu người đạt khoảng 24,4 triệu đồng/năm, tăng gần 1,9 lần so với năm 2010.

  2. Cơ cấu kinh tế chuyển dịch chậm: Nông nghiệp vẫn chiếm tỷ trọng lớn trong cơ cấu kinh tế, sản xuất nông nghiệp và tiểu thủ công nghiệp chưa phát triển mạnh, các hình thức hợp tác sản xuất còn hạn chế. Tỷ lệ hộ nghèo còn cao, đời sống vật chất và tinh thần của một bộ phận dân cư chưa được cải thiện đáng kể.

  3. Hạ tầng kinh tế - xã hội được cải thiện nhưng chưa đồng đều: Các công trình thủy lợi, y tế, giáo dục được đầu tư nâng cấp. 100% xã có trạm y tế đạt chuẩn quốc gia, 17/17 xã đạt chuẩn phổ cập giáo dục tiểu học và trung học cơ sở. Tuy nhiên, một số công trình chưa phát huy hết hiệu quả, tình trạng ô nhiễm môi trường gia tăng do phát triển công nghiệp.

  4. Vai trò của cộng đồng dân cư và chính quyền địa phương: Công tác tuyên truyền, vận động nhân dân được đẩy mạnh, tạo sự đồng thuận cao trong việc hiến đất, đóng góp ngày công và tài chính xây dựng các công trình phục vụ dân sinh. Mô hình liên kết “4 nhà” (nhà nông, nhà doanh nghiệp, nhà khoa học, nhà nước) được áp dụng nhằm nâng cao hiệu quả sản xuất và tiêu thụ sản phẩm.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy huyện Diên Khánh đã đạt được nhiều thành tựu trong xây dựng NTM, đặc biệt là về hạ tầng giao thông, y tế, giáo dục và thu nhập bình quân đầu người tăng gần gấp đôi trong 5 năm. Tuy nhiên, sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế còn chậm và chưa đồng đều giữa các xã, phản ánh hạn chế trong phát triển sản xuất hàng hóa và tổ chức sản xuất.

So sánh với huyện Củ Chi (TP.HCM) và Xuân Lộc (Đồng Nai), nơi có thu nhập bình quân đầu người lần lượt đạt 40 triệu đồng và giá trị sản xuất nông nghiệp tăng 6,7% mỗi năm, Diên Khánh còn nhiều dư địa để phát triển. Nguyên nhân chính là do nguồn lực đầu tư còn hạn chế, công tác quản lý quy hoạch chưa hiệu quả, và sự tham gia của các thành phần kinh tế chưa mạnh mẽ.

Việc huy động nguồn lực từ nhân dân và doanh nghiệp là điểm sáng, tuy nhiên cần tăng cường minh bạch và giám sát để nâng cao hiệu quả sử dụng vốn. Môi trường sinh thái bị ảnh hưởng tiêu cực bởi các khu công nghiệp, đòi hỏi giải pháp bảo vệ môi trường gắn liền với phát triển kinh tế.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng thu nhập bình quân đầu người, bảng tổng hợp tỷ lệ xã đạt các tiêu chí NTM, và biểu đồ phân bổ nguồn vốn đầu tư xây dựng NTM theo từng năm.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện cơ chế chính sách và nâng cao năng lực quản lý: Cần xây dựng hệ thống chỉ đạo, điều hành chặt chẽ, minh bạch và hiệu quả hơn trong xây dựng NTM. Chủ thể thực hiện là UBND huyện và các xã, với mục tiêu nâng tỷ lệ xã đạt chuẩn NTM lên 50% vào năm 2025.

  2. Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, vận động nhân dân: Tăng cường truyền thông về lợi ích và trách nhiệm của người dân trong xây dựng NTM, khuyến khích sự tham gia tích cực của cộng đồng. Thời gian thực hiện liên tục, ưu tiên giai đoạn 2023-2025.

  3. Phát triển sản xuất, nâng cao thu nhập và giảm nghèo: Hỗ trợ phát triển các mô hình sản xuất hàng hóa tập trung, ứng dụng khoa học kỹ thuật, phát triển hợp tác xã và liên kết chuỗi giá trị. Mục tiêu giảm tỷ lệ hộ nghèo xuống dưới 5% vào năm 2025.

  4. Hoàn thiện quy hoạch và chuyển dịch cơ cấu kinh tế: Xây dựng quy hoạch phát triển nông nghiệp gắn với công nghiệp chế biến và dịch vụ, tận dụng lợi thế địa phương. Chủ thể là các sở ngành tỉnh phối hợp với huyện, thực hiện trong giai đoạn 2022-2025.

  5. Tăng cường huy động và sử dụng hiệu quả các nguồn lực: Đa dạng hóa nguồn vốn đầu tư từ ngân sách, doanh nghiệp và nhân dân, đảm bảo công khai, minh bạch và hiệu quả. Thực hiện giám sát chặt chẽ trong toàn bộ quá trình.

  6. Phát triển kinh tế gắn với bảo vệ môi trường: Áp dụng các biện pháp bảo vệ môi trường, kiểm soát ô nhiễm từ các khu công nghiệp, phát triển nông nghiệp bền vững. Chủ thể là các cơ quan quản lý môi trường phối hợp với địa phương, ưu tiên trong giai đoạn 2023-2025.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý nhà nước các cấp: Giúp hiểu rõ thực trạng, khó khăn và giải pháp xây dựng NTM, từ đó hoạch định chính sách phù hợp và tổ chức thực hiện hiệu quả.

  2. Nhà nghiên cứu và học viên cao học ngành kinh tế, phát triển nông thôn: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để nghiên cứu sâu hơn về phát triển kinh tế nông nghiệp và xây dựng NTM.

  3. Các tổ chức phi chính phủ và doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực nông nghiệp, phát triển cộng đồng: Tham khảo để thiết kế các chương trình hỗ trợ, đầu tư và hợp tác phát triển bền vững tại địa phương.

  4. Người dân và cộng đồng nông thôn tại huyện Diên Khánh và các vùng lân cận: Nâng cao nhận thức về vai trò và trách nhiệm trong xây dựng NTM, từ đó tích cực tham gia các hoạt động phát triển kinh tế - xã hội.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chương trình xây dựng nông thôn mới là gì?
    Chương trình xây dựng NTM là một kế hoạch tổng thể nhằm phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội và hạ tầng kỹ thuật ở khu vực nông thôn, giúp nâng cao đời sống người dân và thu hẹp khoảng cách giữa nông thôn và thành thị.

  2. Tiêu chí để một xã đạt chuẩn nông thôn mới gồm những gì?
    Bộ tiêu chí quốc gia gồm 19 tiêu chí thuộc 5 nhóm: quy hoạch, hạ tầng kinh tế - xã hội, kinh tế và tổ chức sản xuất, văn hóa - xã hội - môi trường, và hệ thống chính trị. Ví dụ như tỷ lệ đường giao thông cứng hóa, thu nhập bình quân đầu người, tỷ lệ hộ nghèo, y tế, giáo dục.

  3. Những khó khăn chính trong xây dựng NTM tại huyện Diên Khánh là gì?
    Bao gồm chuyển dịch cơ cấu kinh tế chậm, nguồn lực đầu tư hạn chế, sự tham gia của các thành phần kinh tế chưa mạnh, ô nhiễm môi trường gia tăng và một số công trình hạ tầng chưa phát huy hiệu quả.

  4. Làm thế nào để huy động nguồn lực hiệu quả cho xây dựng NTM?
    Cần đa dạng hóa nguồn vốn từ ngân sách nhà nước, doanh nghiệp và nhân dân; tổ chức vận động, tuyên truyền để tạo sự đồng thuận; đảm bảo minh bạch, công khai và giám sát chặt chẽ trong sử dụng vốn.

  5. Vai trò của cộng đồng dân cư trong xây dựng NTM như thế nào?
    Cộng đồng dân cư là chủ thể chính, tham gia bàn bạc, quyết định và thực hiện các hoạt động xây dựng NTM, đóng góp công sức, tài chính và giám sát quá trình thực hiện nhằm đảm bảo hiệu quả và bền vững.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn xây dựng nông thôn mới, tập trung nghiên cứu huyện Diên Khánh, tỉnh Khánh Hòa trong giai đoạn 2010-2016.
  • Đánh giá thực trạng cho thấy nhiều kết quả tích cực về hạ tầng, thu nhập và y tế, giáo dục, nhưng vẫn còn tồn tại hạn chế về chuyển dịch cơ cấu kinh tế và bảo vệ môi trường.
  • Đề xuất các giải pháp trọng tâm gồm hoàn thiện chính sách, tăng cường tuyên truyền, phát triển sản xuất, quy hoạch kinh tế, huy động nguồn lực và bảo vệ môi trường.
  • Nghiên cứu góp phần cung cấp cơ sở khoa học cho các cấp chính quyền và các bên liên quan trong việc nâng cao hiệu quả chương trình xây dựng NTM tại huyện Diên Khánh.
  • Khuyến nghị tiếp tục theo dõi, đánh giá tiến trình thực hiện và mở rộng nghiên cứu sang các địa phương khác để hoàn thiện chính sách phát triển nông thôn bền vững.

Call-to-action: Các nhà quản lý, nhà nghiên cứu và cộng đồng dân cư huyện Diên Khánh cần phối hợp chặt chẽ để triển khai các giải pháp đề xuất, góp phần xây dựng nông thôn mới phát triển toàn diện và bền vững.