Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn 1930-1945, truyện ngắn hiện thực phê phán Việt Nam đã ghi dấu ấn sâu sắc với những tác phẩm phản ánh chân thực đời sống xã hội, đặc biệt là qua ngôn ngữ giao tiếp của nhân vật. Hành vi hỏi trong truyện ngắn không chỉ đơn thuần là câu hỏi mà còn là công cụ ngôn ngữ đa dạng, thể hiện nhiều chức năng giao tiếp khác nhau. Qua khảo sát 113 truyện ngắn của ba tác giả tiêu biểu: Nguyễn Công Hoan, Nam Cao và Vũ Trọng Phụng, luận văn tập trung phân tích hành vi hỏi trong ngữ cảnh hiện thực phê phán, nhằm làm rõ đặc điểm, chức năng và vai trò của hành vi hỏi trong việc xây dựng nhân vật và phong cách nghệ thuật. Mục tiêu nghiên cứu là thống kê, phân loại và phân tích các kiểu hành vi hỏi trực tiếp và gián tiếp, đồng thời khảo sát ảnh hưởng của phép lịch sự trong giao tiếp ngôn ngữ. Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong truyện ngắn hiện thực phê phán Việt Nam giai đoạn 1930-1945, tập trung vào ba tác giả nêu trên. Ý nghĩa nghiên cứu góp phần làm sáng tỏ vai trò ngôn ngữ trong văn học hiện thực phê phán, đồng thời cung cấp tư liệu tham khảo cho giảng dạy và nghiên cứu ngôn ngữ học ứng dụng trong văn học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết ngôn ngữ học và ngữ dụng học hiện đại, trong đó nổi bật là lý thuyết hành vi ngôn ngữ của Austin và Searle, tập trung vào phân loại hành vi ở lời gồm năm nhóm chính: biểu hiện, điều khiển, cam kết, biểu cảm và tuyên bố. Hành vi hỏi được xem là một dạng hành vi điều khiển, có hiệu lực thúc giục người nghe cung cấp thông tin. Lý thuyết câu nghi vấn của Diệp Quang Ban được sử dụng để phân biệt câu nghi vấn và hành vi hỏi, đồng thời làm rõ mối quan hệ giữa hình thức cú pháp và chức năng ngữ dụng. Lý thuyết về phép lịch sự của R. Lakoff, G. Leech và mô hình lịch sự của Brown-Levinson được vận dụng để phân tích chiến lược giao tiếp, đặc biệt là cách hành vi hỏi được điều chỉnh nhằm giảm thiểu đe dọa thể diện trong giao tiếp. Các khái niệm chuyên ngành như biểu thức ngữ vi tường minh và nguyên cấp, động từ ngữ vi, điều kiện thực hiện hành vi ở lời (nội dung mệnh đề, chuẩn bị, chân thành, căn bản) cũng được làm rõ để làm cơ sở phân tích.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích ngôn ngữ học kết hợp với phân tích diễn ngôn nhằm khảo sát chi tiết các hành vi hỏi trong truyện ngắn hiện thực phê phán. Nguồn dữ liệu chính là 113 truyện ngắn của ba tác giả Nguyễn Công Hoan (73 truyện), Nam Cao (22 truyện) và Vũ Trọng Phụng (18 truyện), với tổng số 1305 hành vi hỏi được thống kê. Phương pháp thống kê và phân loại được áp dụng để phân tích tần suất và kiểu hành vi hỏi trực tiếp, gián tiếp, sử dụng biểu thức ngữ vi tường minh và nguyên cấp. Cỡ mẫu lớn và đa dạng giúp đảm bảo tính đại diện cho giai đoạn và phong cách văn học nghiên cứu. Timeline nghiên cứu kéo dài trong khoảng thời gian phù hợp để thu thập, phân tích và tổng hợp dữ liệu từ các tác phẩm. Các tiêu chí phân loại dựa trên lý thuyết hành vi ngôn ngữ và ngữ dụng học, đồng thời kết hợp phân tích chiến lược lịch sự trong giao tiếp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ hành vi hỏi trực tiếp và gián tiếp: Trong tổng số 1305 hành vi hỏi khảo sát, có 457 hành vi hỏi trực tiếp chiếm khoảng 35%, trong đó hành vi hỏi trực tiếp sử dụng biểu thức ngữ vi tường minh chỉ chiếm 1,31% (6 trường hợp), còn lại 98,69% (451 trường hợp) sử dụng biểu thức ngữ vi nguyên cấp. Hành vi hỏi gián tiếp chiếm tỷ lệ rất nhỏ, với 9 trường hợp được phân loại theo ba dạng: biểu hiện-hỏi (44,44%), cầu khiến-hỏi (33,33%) và biểu cảm-hỏi (22,23%).

  2. Đặc điểm biểu thức ngữ vi trong hành vi hỏi trực tiếp: Hành vi hỏi trực tiếp sử dụng biểu thức ngữ vi tường minh thường có động từ ngữ vi “hỏi” rõ ràng, kết cấu câu đầy đủ với chủ ngữ ngôi thứ nhất và bổ ngữ chỉ người nghe, đi kèm các cặp phó từ nghi vấn như “có phải… không?”. Ngược lại, biểu thức ngữ vi nguyên cấp không có động từ ngữ vi trên bề mặt câu mà sử dụng động từ miêu tả hoặc các cấu trúc câu nghi vấn khác, giúp giảm bớt tính áp đặt và đe dọa thể diện người nghe.

  3. Chiến lược lịch sự trong hành vi hỏi: Các tác giả truyện ngắn hiện thực phê phán thường sử dụng các biện pháp ngôn ngữ như xưng hô lịch sự, thêm các thành phần mở rộng như “thưa cụ”, “ạ” để giảm nhẹ mức độ áp đặt trong hành vi hỏi trực tiếp, thể hiện sự tôn trọng và giữ gìn thể diện trong giao tiếp. Ví dụ, phát ngôn “Thưa cụ, tôi hỏi thế này khí không phải, cụ có phải là cụ sinh ra ông chủ tôi không ạ?” thể hiện sự lịch sự cao độ so với phát ngôn “Biết rồi, tao hỏi sang năm mày có làm với tao nữa hay không?”.

  4. Vai trò của hành vi hỏi trong xây dựng nhân vật và phong cách: Hành vi hỏi không chỉ đơn thuần là yêu cầu thông tin mà còn thể hiện thái độ, quan hệ xã hội và tính cách nhân vật. Việc sử dụng hành vi hỏi gián tiếp hoặc biểu thức ngữ vi nguyên cấp giúp tạo nên sự đa dạng trong giao tiếp, phản ánh tính cách phức tạp và mối quan hệ xã hội trong truyện ngắn hiện thực phê phán.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy hành vi hỏi trong truyện ngắn hiện thực phê phán Việt Nam chủ yếu được thể hiện qua biểu thức ngữ vi nguyên cấp, điều này phù hợp với đặc điểm giao tiếp trong văn học hiện thực phê phán, nơi mà sự trực tiếp có thể gây đe dọa thể diện và làm giảm hiệu quả giao tiếp. Việc sử dụng biểu thức ngữ vi nguyên cấp giúp giảm nhẹ tính áp đặt, tạo không khí giao tiếp hòa nhã, phù hợp với lý thuyết phép lịch sự của Brown và Levinson về việc giảm thiểu hành vi đe dọa thể diện. So sánh với các nghiên cứu trước đây về hành vi ngôn ngữ trong văn học Việt Nam, kết quả này làm rõ hơn vai trò của hành vi hỏi trong việc thể hiện mối quan hệ xã hội và tâm lý nhân vật. Việc các tác giả như Nguyễn Công Hoan, Nam Cao và Vũ Trọng Phụng vận dụng linh hoạt các hình thức hành vi hỏi góp phần làm phong phú ngôn ngữ nghệ thuật và tăng tính chân thực cho tác phẩm. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tần suất hành vi hỏi trực tiếp và gián tiếp, bảng phân loại biểu thức ngữ vi tường minh và nguyên cấp, giúp minh họa rõ ràng sự phân bố và đặc điểm của các loại hành vi hỏi.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Khuyến khích nghiên cứu sâu hơn về hành vi hỏi gián tiếp: Mặc dù tỷ lệ hành vi hỏi gián tiếp thấp, nhưng chúng đóng vai trò quan trọng trong việc thể hiện chiến lược giao tiếp tinh tế. Nghiên cứu tiếp theo nên mở rộng phạm vi và số lượng tác phẩm để phân tích kỹ hơn về loại hành vi này.

  2. Ứng dụng lý thuyết phép lịch sự trong giảng dạy ngôn ngữ và văn học: Giáo viên và nhà nghiên cứu nên tích hợp các kiến thức về hành vi hỏi và phép lịch sự để nâng cao hiệu quả giảng dạy kỹ năng giao tiếp và phân tích văn học, giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về ngôn ngữ trong văn học.

  3. Phát triển tài liệu tham khảo về hành vi ngôn ngữ trong văn học hiện thực phê phán: Cần xây dựng các tài liệu chuyên sâu, có hệ thống về hành vi hỏi và các hành vi ngôn ngữ khác trong văn học để phục vụ nghiên cứu và giảng dạy, đồng thời hỗ trợ việc phân tích nhân vật và phong cách nghệ thuật.

  4. Khuyến nghị các nhà văn và biên kịch vận dụng linh hoạt hành vi hỏi: Việc sử dụng đa dạng các biểu thức ngữ vi và chiến lược lịch sự trong hành vi hỏi giúp tạo chiều sâu cho nhân vật và tăng tính chân thực trong tác phẩm, nên được khuyến khích trong sáng tác hiện đại.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên và sinh viên ngành Ngôn ngữ học và Văn học: Luận văn cung cấp kiến thức chuyên sâu về hành vi hỏi trong văn học, giúp nâng cao kỹ năng phân tích ngôn ngữ và văn bản, phục vụ giảng dạy và học tập.

  2. Nhà nghiên cứu văn học hiện thực phê phán: Tài liệu giúp hiểu rõ hơn về vai trò ngôn ngữ trong xây dựng nhân vật và phong cách, hỗ trợ các nghiên cứu chuyên sâu về văn học Việt Nam giai đoạn 1930-1945.

  3. Biên kịch và nhà văn sáng tác: Tham khảo các chiến lược ngôn ngữ và phép lịch sự trong hành vi hỏi giúp phát triển nhân vật và tình huống giao tiếp trong tác phẩm nghệ thuật.

  4. Người học và nghiên cứu ngữ dụng học: Luận văn là nguồn tư liệu quý về ứng dụng lý thuyết hành vi ngôn ngữ, câu nghi vấn và phép lịch sự trong ngữ cảnh văn học, hỗ trợ nghiên cứu và thực hành ngôn ngữ.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hành vi hỏi trực tiếp và gián tiếp khác nhau như thế nào?
    Hành vi hỏi trực tiếp sử dụng câu hỏi với chức năng vốn có, thường có động từ ngữ vi hoặc biểu thức ngữ vi rõ ràng, yêu cầu trả lời trực tiếp. Hành vi hỏi gián tiếp sử dụng câu hỏi hoặc câu trần thuật, cầu khiến nhằm mục đích khác ngoài hỏi thông tin, thường mang tính lịch sự hoặc giảm nhẹ áp lực giao tiếp.

  2. Tại sao biểu thức ngữ vi nguyên cấp được sử dụng phổ biến hơn trong truyện ngắn hiện thực phê phán?
    Biểu thức ngữ vi nguyên cấp không có động từ ngữ vi rõ ràng, giúp giảm bớt tính áp đặt và đe dọa thể diện người nghe, phù hợp với chiến lược lịch sự trong giao tiếp, tạo sự tự nhiên và chân thực cho đối thoại trong tác phẩm.

  3. Phép lịch sự ảnh hưởng thế nào đến hành vi hỏi trong truyện ngắn?
    Phép lịch sự giúp người nói điều chỉnh cách thức hỏi để giảm thiểu đe dọa thể diện người nghe, sử dụng các biện pháp như xưng hô lịch sự, thêm từ ngữ giảm nhẹ, tạo không khí giao tiếp hòa nhã, tăng hiệu quả truyền đạt và giữ gìn quan hệ xã hội.

  4. Làm thế nào để nhận biết hành vi hỏi trong văn bản?
    Hành vi hỏi được nhận biết qua biểu thức ngữ vi, cấu trúc câu nghi vấn, động từ ngữ vi (nếu có), các cặp phó từ nghi vấn như “có… không?”, cùng với việc thỏa mãn các điều kiện nội dung mệnh đề, chuẩn bị, chân thành và căn bản theo lý thuyết hành vi ngôn ngữ.

  5. Vai trò của hành vi hỏi trong xây dựng nhân vật là gì?
    Hành vi hỏi thể hiện thái độ, quan hệ xã hội và tính cách nhân vật, giúp tác giả tạo nên sự đa dạng trong giao tiếp, phản ánh tâm lý và mối quan hệ xã hội, từ đó làm phong phú nội dung và chiều sâu nghệ thuật của tác phẩm.

Kết luận

  • Hành vi hỏi trong truyện ngắn hiện thực phê phán Việt Nam chủ yếu được thể hiện qua biểu thức ngữ vi nguyên cấp, chiếm gần 99% trong hành vi hỏi trực tiếp.
  • Hành vi hỏi gián tiếp tuy ít xuất hiện nhưng đóng vai trò quan trọng trong việc thể hiện chiến lược giao tiếp lịch sự và giảm thiểu đe dọa thể diện.
  • Phép lịch sự là yếu tố chi phối quan trọng trong việc lựa chọn hình thức hành vi hỏi, giúp duy trì sự hài hòa trong giao tiếp và tăng hiệu quả truyền đạt.
  • Hành vi hỏi góp phần làm rõ tính cách nhân vật và phong cách nghệ thuật của các nhà văn hiện thực phê phán như Nguyễn Công Hoan, Nam Cao và Vũ Trọng Phụng.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi cho các công trình tiếp theo về hành vi ngôn ngữ trong văn học và ứng dụng lý thuyết ngữ dụng học trong giảng dạy và sáng tác.

Next steps: Mở rộng nghiên cứu sang các thể loại văn học khác và giai đoạn lịch sử khác để so sánh, đồng thời phát triển tài liệu giảng dạy về hành vi ngôn ngữ trong văn học.

Call to action: Các nhà nghiên cứu, giảng viên và sinh viên ngành ngôn ngữ học, văn học nên khai thác sâu hơn các khía cạnh hành vi ngôn ngữ trong tác phẩm văn học để nâng cao hiểu biết và ứng dụng thực tiễn.