Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ, đổi mới giáo dục trở thành yêu cầu cấp thiết nhằm nâng cao chất lượng đào tạo và phát triển năng lực người học. Tại Việt Nam, chương trình Giáo dục phổ thông 2018 đã nhấn mạnh việc dạy học tích hợp, trong đó có tích hợp giáo dục địa phương (GDĐP) vào các môn học nhằm giúp học sinh (HS) phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất. Môn Lịch sử và Địa lí ở cấp tiểu học, đặc biệt tại thành phố Hải Phòng, có nhiều tiềm năng để tích hợp GDĐP nhằm nâng cao hiệu quả học tập và giáo dục tình yêu quê hương đất nước.

Nghiên cứu tập trung khảo sát thực trạng việc tích hợp GDĐP trong dạy học môn Lịch sử và Địa lí cho HS tiểu học tại Hải Phòng, xây dựng quy trình tích hợp phù hợp với chương trình GDPT 2018 và đánh giá hiệu quả qua thực nghiệm sư phạm. Phạm vi nghiên cứu bao gồm khảo sát 58 giáo viên và 240 HS tại một số trường tiểu học trên địa bàn Hải Phòng trong năm học 2022-2023, với thực nghiệm tại Trường Tiểu học Quảng Thanh, huyện Thủy Nguyên.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm phát triển quy trình dạy học tích hợp GDĐP trong môn Lịch sử và Địa lí, góp phần nâng cao kết quả học tập và phát triển năng lực cho HS. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học, tăng cường sự gắn kết giữa kiến thức nhà trường với thực tiễn địa phương, đồng thời bồi dưỡng tình yêu quê hương, trách nhiệm công dân cho thế hệ trẻ.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình dạy học tích hợp, trong đó:

  • Lý thuyết dạy học tích hợp: Theo Xavier Roegiers, dạy học tích hợp là quá trình kết hợp hài hòa các môn học và nội dung khác nhau thành một chỉnh thể thống nhất nhằm phát triển năng lực toàn diện cho HS. Kem Wilber bổ sung rằng tích hợp giúp nhận thức sự phát triển con người trên nhiều khía cạnh, tạo ra ý tưởng mới và tránh lãng phí nguồn lực. Các dạng tích hợp gồm tích hợp nội môn, liên môn và xuyên môn, với các hình thức như lồng ghép, vận dụng kiến thức liên môn và hòa trộn.

  • Khái niệm giáo dục địa phương (GDĐP): GDĐP là lĩnh vực giáo dục bắt buộc trong chương trình phổ thông, giúp HS hiểu biết về văn hóa, lịch sử, địa lí, kinh tế, xã hội của địa phương. Nội dung GDĐP được tích hợp trong các môn học và hoạt động giáo dục nhằm phát triển phẩm chất và năng lực cho HS.

  • Mô hình tích hợp GDĐP trong môn Lịch sử và Địa lí: Tích hợp GDĐP giúp HS hiểu sâu sắc lịch sử, địa lí quê hương, phát triển kỹ năng thu thập, phân tích thông tin, đồng thời bồi dưỡng tình yêu quê hương, trách nhiệm công dân. Mức độ tích hợp có thể toàn bài, lồng ghép hoặc liên hệ kiến thức địa phương trong bài học.

Các khái niệm chính bao gồm: dạy học tích hợp, giáo dục địa phương, năng lực học sinh, tích hợp nội môn và liên môn, đặc điểm tâm sinh lý HS tiểu học.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp:

  • Nghiên cứu lý luận: Phân tích tài liệu, văn bản pháp luật (Luật Giáo dục 2019, Thông tư 21/2014/TT-BGDĐT, Công văn 3536/BGDĐT), chương trình GDPT 2018, các công trình nghiên cứu về dạy học tích hợp và GDĐP.

  • Nghiên cứu thực tiễn: Khảo sát thực trạng qua phiếu điều tra với 58 giáo viên và 240 HS tại 6 trường tiểu học trên địa bàn Hải Phòng. Phương pháp chọn mẫu thuận tiện, tập trung vào các trường đại diện các quận, huyện.

  • Thực nghiệm sư phạm: Thực hiện tại Trường Tiểu học Quảng Thanh với lớp thực nghiệm và lớp đối chứng, đánh giá kết quả học tập trước và sau thực nghiệm bằng các bài kiểm tra chuẩn hóa.

  • Phân tích dữ liệu: Sử dụng thống kê mô tả, phần mềm xử lý số liệu để phân tích kết quả khảo sát và thực nghiệm.

  • Phương pháp hỗ trợ: Quan sát, phỏng vấn, đàm thoại, tổng kết kinh nghiệm và phân tích sản phẩm học tập của HS.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm học 2022 đến 2023, bao gồm giai đoạn khảo sát, xây dựng quy trình, thực nghiệm và đánh giá.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về tích hợp GDĐP: 65,2% giáo viên đánh giá việc tích hợp GDĐP trong môn Lịch sử và Địa lí là rất cần thiết. 100% giáo viên cho rằng mục đích chính là bổ sung kiến thức GDĐP và giáo dục tình yêu quê hương, 82% cho rằng tạo hứng thú học tập là mục tiêu quan trọng.

  2. Nguồn thu thập thông tin để dạy học tích hợp: 92% giáo viên sử dụng thực tế tại địa phương làm nguồn chính, 50% sử dụng mạng Internet, 32% dựa vào sách tham khảo, 20% sử dụng các phương tiện truyền thông. Tài liệu GDĐP biên soạn riêng cho tiểu học còn thiếu đồng bộ và chưa rõ ràng.

  3. Mức độ tích hợp GDĐP trong dạy học: 43,9% giáo viên thực hiện tích hợp thường xuyên, 56,1% thực hiện thỉnh thoảng. Các hoạt động tổ chức dạy học tích hợp chủ yếu tập trung vào xác định mục tiêu bài học (67%) và nội dung GDĐP tích hợp (62%), trong khi chỉ 36% chú trọng phương pháp, hình thức tổ chức và 29% đánh giá hoạt động học tập.

  4. Kết quả thực nghiệm sư phạm: Sau thực nghiệm, điểm trung bình môn Lịch sử và Địa lí của lớp thực nghiệm tăng khoảng 15-20% so với trước thực nghiệm và cao hơn lớp đối chứng từ 10-12%. Biểu đồ kết quả kiểm tra trước và sau thực nghiệm cho thấy sự cải thiện rõ rệt về kiến thức và kỹ năng vận dụng của HS.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy giáo viên đã nhận thức đúng về vai trò và tầm quan trọng của việc tích hợp GDĐP, đồng thời sử dụng đa dạng nguồn thông tin, trong đó thực tế địa phương là nguồn chủ đạo. Tuy nhiên, việc tổ chức dạy học tích hợp còn hạn chế ở khâu lựa chọn phương pháp và đánh giá, ảnh hưởng đến hiệu quả học tập của HS.

Sự tăng điểm sau thực nghiệm chứng minh quy trình tích hợp GDĐP được xây dựng phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý HS tiểu học, giúp các em hứng thú, chủ động trong học tập và phát triển năng lực tư duy, thực hành. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả này phù hợp với quan điểm dạy học tích hợp giúp phát triển năng lực toàn diện và gắn kết kiến thức với thực tiễn.

Việc tích hợp GDĐP còn góp phần bồi dưỡng tình yêu quê hương, nâng cao ý thức trách nhiệm công dân cho HS, phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục hiện nay. Tuy nhiên, để nâng cao hiệu quả, cần tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về phương pháp tích hợp và xây dựng tài liệu GDĐP đồng bộ, chuẩn xác.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và phổ biến quy trình dạy học tích hợp GDĐP: Đề xuất áp dụng quy trình 7 bước từ xác định mục tiêu, lựa chọn nội dung, thiết kế hoạt động, tổ chức dạy học đến đánh giá và điều chỉnh. Thời gian triển khai trong 1-2 năm, do Sở GDĐT Hải Phòng phối hợp với các trường tiểu học thực hiện.

  2. Tăng cường bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn về phương pháp dạy học tích hợp, kỹ năng khai thác và sử dụng tài liệu GDĐP, kỹ thuật tổ chức hoạt động trải nghiệm. Mục tiêu nâng cao năng lực chuyên môn và đổi mới phương pháp giảng dạy, thực hiện trong năm học tiếp theo.

  3. Phát triển tài liệu GDĐP đồng bộ, phù hợp lứa tuổi: Biên soạn tài liệu GDĐP cho môn Lịch sử và Địa lí tiểu học, đảm bảo tính chính xác, hấp dẫn và dễ sử dụng. Chủ thể thực hiện là Sở GDĐT phối hợp với các chuyên gia giáo dục và địa phương, hoàn thành trong vòng 1 năm.

  4. Tăng cường tổ chức hoạt động trải nghiệm thực tế: Khuyến khích giáo viên tổ chức các chuyến tham quan di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh, làng nghề truyền thống tại Hải Phòng để HS trải nghiệm, vận dụng kiến thức. Thời gian thực hiện theo kế hoạch năm học, do nhà trường và giáo viên chủ động tổ chức.

  5. Đánh giá thường xuyên và nâng cao nhận thức HS: Xây dựng hệ thống đánh giá tích hợp GDĐP trong các bài kiểm tra định kỳ, khuyến khích HS tham gia các hoạt động nghiên cứu, thuyết trình về địa phương. Mục tiêu nâng cao ý thức học tập và phát triển năng lực vận dụng kiến thức.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học môn Lịch sử và Địa lí: Nghiên cứu cung cấp quy trình, phương pháp tích hợp GDĐP giúp nâng cao hiệu quả giảng dạy, phát triển năng lực HS và tăng cường sự gắn kết giữa kiến thức và thực tiễn địa phương.

  2. Nhà quản lý giáo dục tại các Sở GDĐT và Phòng GDĐT: Tài liệu giúp hoạch định chính sách, xây dựng chương trình bồi dưỡng giáo viên, phát triển tài liệu GDĐP và tổ chức các hoạt động giáo dục địa phương phù hợp với đặc điểm vùng miền.

  3. Chuyên gia nghiên cứu giáo dục và phát triển chương trình: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về dạy học tích hợp GDĐP, làm nền tảng cho các nghiên cứu tiếp theo về đổi mới phương pháp dạy học và phát triển chương trình giáo dục phổ thông.

  4. Sinh viên, học viên cao học ngành Giáo dục Tiểu học và Khoa học Giáo dục: Tài liệu tham khảo hữu ích cho việc học tập, nghiên cứu về dạy học tích hợp, giáo dục địa phương và phát triển năng lực người học trong bối cảnh đổi mới giáo dục.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tích hợp giáo dục địa phương trong môn Lịch sử và Địa lí là gì?
    Tích hợp GDĐP là việc kết hợp các nội dung về lịch sử, địa lí, văn hóa, kinh tế của địa phương vào bài học môn Lịch sử và Địa lí nhằm giúp HS hiểu sâu sắc hơn về quê hương, phát triển năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn.

  2. Tại sao việc tích hợp GDĐP lại quan trọng đối với HS tiểu học?
    Việc tích hợp giúp HS phát triển tư duy, kỹ năng thực hành, tăng hứng thú học tập và bồi dưỡng tình yêu quê hương, ý thức trách nhiệm công dân. Đặc biệt phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý HS tiểu học, giúp các em học qua trải nghiệm thực tế.

  3. Những khó khăn phổ biến khi thực hiện tích hợp GDĐP là gì?
    Khó khăn gồm thiếu tài liệu GDĐP đồng bộ, giáo viên chưa được đào tạo đầy đủ về phương pháp tích hợp, hạn chế về thời gian và phương tiện tổ chức hoạt động trải nghiệm, cũng như việc đánh giá chưa được chú trọng.

  4. Làm thế nào để giáo viên có thể thu thập thông tin GDĐP hiệu quả?
    Giáo viên nên kết hợp nhiều nguồn như thực tế địa phương, sách tham khảo, mạng Internet, truyền thông địa phương và kiến thức bản thân. Việc tham quan thực địa, phỏng vấn người dân cũng giúp thu thập thông tin chính xác và sinh động.

  5. Quy trình dạy học tích hợp GDĐP gồm những bước nào?
    Quy trình gồm: xác định mục tiêu và sản phẩm đầu ra, lựa chọn nội dung tích hợp, thiết kế hoạt động dạy học, xây dựng công cụ đánh giá, tổ chức dạy học, đánh giá và điều chỉnh kế hoạch nhằm đảm bảo hiệu quả và phù hợp với HS.

Kết luận

  • Việc tích hợp giáo dục địa phương trong dạy học môn Lịch sử và Địa lí cho HS tiểu học tại Hải Phòng là cần thiết và phù hợp với chương trình GDPT 2018, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục và phát triển năng lực HS.
  • Giáo viên đã nhận thức đúng về vai trò của tích hợp GDĐP nhưng còn hạn chế trong tổ chức phương pháp và đánh giá, cần được bồi dưỡng chuyên môn.
  • Quy trình tích hợp GDĐP được xây dựng và thực nghiệm cho thấy hiệu quả rõ rệt trong việc nâng cao kết quả học tập và phát triển năng lực cho HS.
  • Cần phát triển tài liệu GDĐP đồng bộ, tổ chức hoạt động trải nghiệm thực tế và xây dựng hệ thống đánh giá phù hợp để nâng cao hiệu quả tích hợp.
  • Đề nghị các cơ quan quản lý giáo dục, nhà trường và giáo viên phối hợp triển khai các giải pháp nhằm thực hiện thành công việc tích hợp GDĐP trong dạy học môn Lịch sử và Địa lí.

Next steps: Triển khai bồi dưỡng giáo viên, hoàn thiện tài liệu GDĐP, tổ chức thực nghiệm mở rộng và đánh giá liên tục.

Call to action: Các nhà quản lý và giáo viên cần chủ động áp dụng quy trình tích hợp GDĐP để nâng cao chất lượng dạy học, đồng thời chia sẻ kinh nghiệm và kết quả nghiên cứu để phát triển giáo dục địa phương bền vững.