Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam hiện có khoảng 13,10 triệu ha rừng với độ che phủ đạt 38,7% tính đến năm 2008, trong đó hơn 60% là rừng thứ sinh nghèo kiệt. Tình trạng suy giảm diện tích và chất lượng rừng do khai thác lạm dụng, đốt nương làm rẫy đã làm giảm độ che phủ từ 43% năm 1943 xuống còn 28,4% năm 1990. Trước thực trạng này, các chương trình phục hồi rừng như dự án 661/TTg đã được triển khai nhằm khôi phục và phát triển vốn rừng tự nhiên. Tính đến năm 2006, diện tích khoanh nuôi xúc tiến tái sinh tự nhiên đạt khoảng 818.478 ha, chiếm 96% tổng diện tích phục hồi không trồng bổ sung. Tuy nhiên, diện tích này vẫn chưa đáp ứng nhu cầu phục hồi rừng rộng lớn.

Đề tài “Bước đầu đánh giá hiệu quả phục hồi rừng bằng khoanh nuôi bảo vệ theo chương trình dự án 661/TTg tại xã Hạnh Lâm - huyện Thanh Chương - tỉnh Nghệ An” tập trung nghiên cứu hiệu quả phục hồi rừng thứ sinh nghèo tại khu vực miền núi có địa hình phức tạp, khí hậu nhiệt đới gió mùa đặc trưng. Mục tiêu chính là đánh giá hiện trạng khoanh nuôi phục hồi rừng, phân tích cấu trúc rừng và tái sinh tự nhiên, từ đó đề xuất các giải pháp kỹ thuật lâm sinh phù hợp nhằm nâng cao hiệu quả phục hồi và phát triển bền vững vốn rừng.

Phạm vi nghiên cứu giới hạn tại xã Hạnh Lâm, huyện Thanh Chương, tỉnh Nghệ An, nơi có diện tích rừng khoanh nuôi phục hồi lớn nhất huyện. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học cho công tác phục hồi rừng tự nhiên, góp phần bảo vệ môi trường sinh thái và phát triển kinh tế lâm nghiệp địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình phục hồi rừng thứ sinh nghèo, trong đó:

  • Lý thuyết diễn thế sinh thái: Quá trình phục hồi rừng là diễn thế đi lên của hệ sinh thái, từ trạng thái suy thoái đến trạng thái ổn định với cấu trúc và sản lượng gần tương đương rừng nguyên sinh, tuy đa dạng sinh học có thể không đạt mức nguyên thủy (David Lamb, 2003).

  • Phân loại trạng thái rừng và đối tượng phục hồi: Rừng thứ sinh nghèo được phân loại dựa trên đặc điểm thảm thực vật và mức độ suy thoái, làm cơ sở đề xuất các biện pháp kỹ thuật lâm sinh phù hợp (ITTO, 2002; Đào Công Khanh, 1996).

  • Phương thức lâm sinh phục hồi rừng: Bao gồm khoanh nuôi bảo vệ, xúc tiến tái sinh tự nhiên, trồng bổ sung, chặt nuôi dưỡng và cải tạo rừng theo các phương thức phù hợp với từng trạng thái rừng (QPN 14-92, QPN 21-98).

Các khái niệm chính gồm: khoanh nuôi bảo vệ, rừng thứ sinh nghèo, tái sinh tự nhiên, cấu trúc tầng cây cao, độ tàn che, mật độ cây, và hiệu quả phục hồi sinh thái - kinh tế.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Kế thừa số liệu thứ cấp từ các báo cáo, tài liệu liên quan đến dự án 661/TTg và điều tra thực địa tại xã Hạnh Lâm. Thu thập số liệu về đặc điểm rừng trước và sau khoanh nuôi, cấu trúc rừng, tái sinh tự nhiên, đặc điểm đất rừng và điều kiện kinh tế xã hội.

  • Phương pháp chọn mẫu: Lập 15 ô tiêu chuẩn (ÔTC) diện tích 1000 m² tại các lô rừng khoanh nuôi phục hồi, phân bố đại diện các trạng thái rừng thành công và không thành công. Mỗi ÔTC chia thành 5 ô dạng bản 16 m² để điều tra cây tái sinh và cây bụi.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng các chỉ tiêu lâm sinh như mật độ cây, đường kính ngang ngực (D1.3), chiều cao vút ngọn (HVN), độ tàn che, công thức tổ thành (IV%), phân bố số cây theo đường kính và chiều cao. Phân tích phân bố cây tái sinh theo mô hình Poisson, phân tích ảnh hưởng của các nhân tố sinh thái (độ tàn che, cây bụi, địa hình) đến tái sinh. Phân tích đất rừng qua các chỉ tiêu lý - hóa như độ mùn, NPK, độ chua.

  • Timeline nghiên cứu: Thực hiện trong giai đoạn 2009-2011, bao gồm khảo sát sơ bộ, thu thập số liệu thực địa, xử lý và phân tích số liệu, đánh giá hiệu quả phục hồi và đề xuất giải pháp kỹ thuật.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiện trạng khoanh nuôi phục hồi rừng: Trạng thái rừng sau khoanh nuôi tại xã Hạnh Lâm có sự phân hóa rõ rệt. Khoảng 60% diện tích rừng được khoanh nuôi đạt trạng thái phục hồi thành công với mật độ cây gỗ mục đích đạt trên 400 cây/ha, độ tàn che trung bình 55-70%, diện tích đám trống nhỏ hơn 1000 m²/ha. Khoảng 40% diện tích còn lại chưa đạt tiêu chuẩn phục hồi, mật độ cây thấp, độ tàn che dưới 30%.

  2. Cấu trúc rừng sau khoanh nuôi: Mật độ cây tầng cao trung bình đạt 450 cây/ha, trong đó nhóm loài ưu thế chiếm trên 45% tổng số cá thể. Phân bố số cây theo đường kính và chiều cao phù hợp với mô hình phân bố Weibull, cho thấy rừng có cấu trúc hỗn giao không đều tuổi. Độ tàn che trung bình đạt 60%, tạo điều kiện thuận lợi cho tái sinh tự nhiên phát triển.

  3. Đặc điểm tái sinh tự nhiên: Mật độ cây tái sinh trung bình đạt khoảng 12.000 cây/ha, trong đó tỷ lệ cây tái sinh triển vọng chiếm 65%. Chất lượng cây tái sinh tốt chiếm 55%, trung bình 30%, xấu 15%. Phân bố cây tái sinh theo mặt phẳng nằm ngang chủ yếu mang tính cụm, phản ánh ảnh hưởng của điều kiện lập địa và cạnh tranh sinh trưởng. Độ tàn che từ 50-70% có ảnh hưởng tích cực đến mật độ và chất lượng tái sinh.

  4. Ảnh hưởng của các nhân tố sinh thái và con người: Địa hình dốc trên 25° làm giảm mật độ tái sinh triển vọng khoảng 20% so với địa hình bằng phẳng. Cây bụi và thảm tươi phát triển mạnh làm giảm tỷ lệ cây tái sinh tốt khoảng 15%. Hoạt động chăn thả và phát nương làm rẫy gây áp lực lớn, làm giảm khả năng phục hồi rừng tại một số khu vực.

  5. Đặc điểm đất rừng: Đất rừng chủ yếu là nhóm đất Feralit núi thấp với độ dày tầng đất trung bình 40-50 cm, độ mùn đạt 3,5%, hàm lượng NPK ở mức trung bình, độ chua pH khoảng 5,2-5,5. Đất có khả năng cung cấp dinh dưỡng đủ cho sự phát triển của rừng phục hồi.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy khoanh nuôi bảo vệ theo dự án 661/TTg đã góp phần tích cực trong việc phục hồi rừng thứ sinh nghèo tại xã Hạnh Lâm. Mật độ cây gỗ mục đích và độ tàn che đạt mức tiêu chuẩn cho thấy rừng đã bước vào giai đoạn ổn định, có khả năng phát triển bền vững. Mô hình phân bố Weibull phù hợp với cấu trúc rừng hỗn giao không đều tuổi, tương tự các nghiên cứu phục hồi rừng nhiệt đới khác.

Tái sinh tự nhiên phát triển mạnh trong điều kiện độ tàn che vừa phải, phù hợp với quan điểm rằng tái sinh là chỉ báo quan trọng phản ánh khả năng phục hồi hệ sinh thái rừng. Tuy nhiên, sự phát triển của cây bụi và thảm tươi cũng như tác động của con người là những yếu tố hạn chế cần được kiểm soát để nâng cao hiệu quả phục hồi.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả này tương đồng với các báo cáo về hiệu quả khoanh nuôi bảo vệ trong việc thúc đẩy tái sinh tự nhiên và cải thiện cấu trúc rừng. Tuy nhiên, việc áp dụng các biện pháp kỹ thuật lâm sinh cần được điều chỉnh phù hợp với điều kiện địa phương, đặc biệt là địa hình và điều kiện kinh tế xã hội.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ phân bố số cây theo đường kính và chiều cao, biểu đồ mật độ và chất lượng tái sinh theo độ tàn che, cũng như bảng tổng hợp các chỉ tiêu đất rừng để minh họa rõ nét hơn về hiệu quả phục hồi.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường quản lý và bảo vệ rừng khoanh nuôi: Thực hiện kiểm tra, giám sát thường xuyên để hạn chế các hoạt động phá hoại như chăn thả gia súc, phát nương làm rẫy. Mục tiêu giảm thiểu diện tích rừng bị tác động tiêu cực xuống dưới 10% trong vòng 2 năm tới. Chủ thể thực hiện: chính quyền địa phương phối hợp với lực lượng kiểm lâm.

  2. Áp dụng biện pháp kỹ thuật lâm sinh phù hợp: Thực hiện chặt nuôi dưỡng, chặt trung gian theo quy trình “3 chặt bỏ - 3 giữ lại” nhằm cải thiện cấu trúc rừng, tăng mật độ cây ưu thế. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm sau khi kết thúc khoanh nuôi. Chủ thể: các đơn vị quản lý rừng và người dân trồng rừng.

  3. Xúc tiến tái sinh tự nhiên kết hợp trồng bổ sung: Ở các khu vực rừng phục hồi không thành công, tiến hành trồng bổ sung các loài cây mục đích phù hợp với điều kiện lập địa để tăng mật độ cây gỗ. Mục tiêu nâng mật độ cây gỗ lên trên 400 cây/ha trong 3 năm. Chủ thể: Ban quản lý dự án, người dân địa phương.

  4. Nâng cao nhận thức và tham gia cộng đồng: Tổ chức các chương trình đào tạo, tuyên truyền về giá trị rừng và kỹ thuật khoanh nuôi bảo vệ cho người dân nhằm thu hút sự tham gia tích cực. Mục tiêu tăng tỷ lệ hộ dân tham gia bảo vệ rừng lên 80% trong 2 năm. Chủ thể: chính quyền địa phương, các tổ chức phi chính phủ.

  5. Theo dõi và đánh giá định kỳ: Thiết lập hệ thống giám sát sinh trưởng rừng và tái sinh tự nhiên định kỳ 3 năm/lần để điều chỉnh kịp thời các biện pháp kỹ thuật. Chủ thể: các cơ quan quản lý lâm nghiệp và nghiên cứu khoa học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà quản lý lâm nghiệp và chính quyền địa phương: Để xây dựng chính sách, kế hoạch quản lý và phục hồi rừng phù hợp với điều kiện thực tế, nâng cao hiệu quả sử dụng tài nguyên rừng.

  2. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Lâm nghiệp, Sinh thái học: Cung cấp cơ sở dữ liệu thực nghiệm, phương pháp nghiên cứu và phân tích cấu trúc rừng, tái sinh tự nhiên trong phục hồi rừng thứ sinh nghèo.

  3. Các tổ chức phi chính phủ và dự án phát triển bền vững: Là tài liệu tham khảo để thiết kế các chương trình hỗ trợ cộng đồng trong bảo vệ và phát triển rừng tự nhiên.

  4. Người dân và cộng đồng địa phương tham gia quản lý rừng: Nâng cao nhận thức về vai trò của khoanh nuôi bảo vệ và các biện pháp kỹ thuật lâm sinh nhằm phát triển rừng bền vững, cải thiện sinh kế.

Câu hỏi thường gặp

  1. Khoanh nuôi bảo vệ rừng là gì và tại sao quan trọng?
    Khoanh nuôi bảo vệ là biện pháp kỹ thuật lâm sinh nhằm bảo vệ và thúc đẩy tái sinh tự nhiên trong một khu vực rừng bị suy thoái. Đây là giải pháp hiệu quả giúp phục hồi rừng thứ sinh nghèo với chi phí thấp, tận dụng điều kiện tự nhiên để rừng phát triển bền vững.

  2. Tiêu chí đánh giá rừng phục hồi thành công sau khoanh nuôi là gì?
    Tiêu chí bao gồm mật độ cây gỗ mục đích đạt trên 400-500 cây/ha, độ tàn che từ 50-70%, diện tích đám trống nhỏ hơn 1000 m²/ha và mật độ tái sinh tự nhiên cao, chất lượng cây tái sinh tốt. Những chỉ số này phản ánh khả năng phát triển ổn định của rừng.

  3. Những yếu tố nào ảnh hưởng đến hiệu quả phục hồi rừng?
    Bao gồm điều kiện địa hình, đất đai, khí hậu, mức độ tác động của con người như chăn thả, phát nương, cũng như sự phát triển của cây bụi và thảm tươi cạnh tranh với cây tái sinh. Quản lý tốt các yếu tố này sẽ nâng cao hiệu quả phục hồi.

  4. Phương pháp nào được sử dụng để phân tích cấu trúc rừng?
    Sử dụng các chỉ tiêu lâm sinh như mật độ cây, đường kính ngang ngực, chiều cao, độ tàn che, công thức tổ thành (IV%), phân bố số cây theo đường kính và chiều cao. Các mô hình phân bố Weibull và Poisson được áp dụng để mô hình hóa phân bố cây.

  5. Làm thế nào để cộng đồng địa phương tham gia hiệu quả vào công tác phục hồi rừng?
    Thông qua đào tạo, tuyên truyền nâng cao nhận thức về giá trị rừng, quyền lợi và trách nhiệm trong bảo vệ rừng. Đồng thời, xây dựng các chính sách hỗ trợ, chia sẻ lợi ích từ rừng để thu hút sự tham gia tích cực và bền vững của người dân.

Kết luận

  • Khoanh nuôi bảo vệ theo dự án 661/TTg đã góp phần phục hồi hiệu quả rừng thứ sinh nghèo tại xã Hạnh Lâm với mật độ cây gỗ mục đích đạt trên 400 cây/ha và độ tàn che trung bình 60%.
  • Cấu trúc rừng sau khoanh nuôi phù hợp với mô hình phân bố Weibull, thể hiện rừng hỗn giao không đều tuổi, có khả năng phát triển bền vững.
  • Tái sinh tự nhiên phát triển mạnh với mật độ trung bình 12.000 cây/ha, tỷ lệ cây tái sinh triển vọng chiếm 65%, là chỉ báo quan trọng phản ánh khả năng phục hồi hệ sinh thái.
  • Các nhân tố sinh thái như địa hình, cây bụi, thảm tươi và tác động của con người ảnh hưởng đáng kể đến hiệu quả phục hồi, cần được quản lý chặt chẽ.
  • Đề xuất các giải pháp kỹ thuật lâm sinh và tăng cường sự tham gia cộng đồng nhằm nâng cao hiệu quả phục hồi và phát triển bền vững vốn rừng tự nhiên.

Next steps: Triển khai các biện pháp kỹ thuật lâm sinh đề xuất, tăng cường giám sát và đánh giá định kỳ, đồng thời mở rộng nghiên cứu sang các khu vực khác để hoàn thiện mô hình phục hồi rừng.

Call to action: Các nhà quản lý, nhà nghiên cứu và cộng đồng địa phương cần phối hợp chặt chẽ để áp dụng hiệu quả các giải pháp phục hồi rừng, góp phần bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và phát triển kinh tế bền vững.