I. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án
Chương này tập trung vào việc tổng hợp và phân tích các nghiên cứu liên quan đến giám sát ngân sách nhà nước và pháp luật Việt Nam. Các nghiên cứu trước đây đã đề cập đến khái niệm giám sát tài chính công, nhưng vẫn còn nhiều điểm chưa thống nhất. Tác giả Joel D. trong cuốn sách 'Changes in Congressional Oversight' đã định nghĩa giám sát là quá trình kiểm soát sự thật và điều tra các chính sách đang được triển khai. Đồng thời, tác giả cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc giám sát hành chính để đảm bảo trách nhiệm của các cơ quan hành pháp. Ngoài ra, các nghiên cứu khác như 'Quản trị nghị viện trong thế kỷ 21' cũng chỉ ra mối liên hệ giữa hoạt động lập pháp và giám sát, cho rằng giám sát là hệ quả tất yếu của chức năng lập pháp. Các nghiên cứu này đã cung cấp nền tảng lý luận quan trọng cho việc phân tích giám sát ngân sách nhà nước của Quốc hội Việt Nam.
1.1. Khái niệm và vai trò của giám sát ngân sách nhà nước
Khái niệm giám sát ngân sách nhà nước được hiểu là quá trình kiểm soát và đánh giá việc thực hiện các chính sách tài chính của nhà nước. Theo Walter J. Oleszek, giám sát của Quốc hội bao gồm việc xem xét các hành vi của cơ quan hành chính và các chương trình, chính sách mà họ quản lý. Điều này giúp đảm bảo tính minh bạch và hiệu quả trong việc sử dụng ngân sách nhà nước. Trong bối cảnh Việt Nam, giám sát ngân sách nhà nước của Quốc hội đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo tuân thủ các quy định pháp luật và nâng cao hiệu quả quản lý tài chính công.
1.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến giám sát ngân sách nhà nước
Các yếu tố ảnh hưởng đến giám sát ngân sách nhà nước bao gồm hệ thống pháp luật, cơ chế giám sát, và năng lực của các cơ quan thực hiện. Theo nghiên cứu của Viện Dân chủ Quốc gia Hoa Kỳ, việc thiếu các cơ chế giám sát chuyên sâu và độc lập có thể dẫn đến việc giám sát thiếu hiệu quả. Ở Việt Nam, các quy định pháp luật về giám sát ngân sách nhà nước còn chưa rõ ràng, đặc biệt là trong việc xác định trách nhiệm của các chủ thể chịu sự giám sát. Điều này đòi hỏi cần có sự hoàn thiện pháp luật và nâng cao năng lực giám sát của Quốc hội.
II. Những vấn đề lý luận về giám sát ngân sách nhà nước và pháp luật liên quan
Chương này đi sâu vào phân tích các vấn đề lý luận về giám sát ngân sách nhà nước và pháp luật Việt Nam. Các khái niệm cơ bản như ngân sách nhà nước, quản lý ngân sách, và kiểm soát ngân sách được làm rõ. Đồng thời, chương này cũng đề cập đến các nguyên tắc và mục tiêu của giám sát ngân sách nhà nước, bao gồm việc đảm bảo tính minh bạch, công khai và hiệu quả trong việc sử dụng ngân sách. Các hình thức giám sát như giám sát trực tiếp, giám sát gián tiếp, và giám sát chuyên sâu cũng được phân tích chi tiết. Qua đó, chương này cung cấp cơ sở lý luận vững chắc cho việc đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp hoàn thiện pháp luật về giám sát ngân sách nhà nước của Quốc hội Việt Nam.
2.1. Khái niệm và đặc điểm của ngân sách nhà nước
Ngân sách nhà nước là công cụ quan trọng trong việc thực hiện các chính sách tài chính của nhà nước. Nó bao gồm các khoản thu và chi của nhà nước, được sử dụng để thực hiện các nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội. Đặc điểm của ngân sách nhà nước bao gồm tính pháp lý, tính công khai, và tính hiệu quả. Việc quản lý và sử dụng ngân sách nhà nước cần tuân thủ các nguyên tắc và quy định pháp luật để đảm bảo tính minh bạch và trách nhiệm.
2.2. Các hình thức giám sát ngân sách nhà nước
Các hình thức giám sát ngân sách nhà nước bao gồm giám sát trực tiếp, giám sát gián tiếp, và giám sát chuyên sâu. Giám sát trực tiếp được thực hiện thông qua các hoạt động như kiểm tra, thanh tra, và đánh giá việc thực hiện ngân sách. Giám sát gián tiếp thông qua các báo cáo và tài liệu liên quan. Giám sát chuyên sâu tập trung vào các vấn đề cụ thể trong quá trình quản lý và sử dụng ngân sách. Các hình thức này đều nhằm mục đích đảm bảo tính hiệu quả và minh bạch trong việc sử dụng ngân sách nhà nước.
III. Thực trạng pháp luật và thực tiễn thực hiện giám sát ngân sách nhà nước
Chương này phân tích thực trạng pháp luật Việt Nam và thực tiễn thực hiện giám sát ngân sách nhà nước của Quốc hội. Các quy định pháp luật hiện hành về giám sát ngân sách nhà nước được đánh giá qua các giai đoạn từ năm 2011 đến nay. Thực tiễn thực hiện cho thấy, mặc dù đã có nhiều tiến bộ, nhưng vẫn còn tồn tại nhiều hạn chế như thiếu cơ chế giám sát chuyên sâu, thiếu minh bạch trong việc công khai thông tin ngân sách, và thiếu trách nhiệm của các chủ thể chịu sự giám sát. Các nguyên nhân của những hạn chế này bao gồm sự thiếu đồng bộ trong hệ thống pháp luật, năng lực hạn chế của các cơ quan giám sát, và thiếu sự tham gia của các bên liên quan. Qua đó, chương này đưa ra các đánh giá khách quan về thực trạng và đề xuất hướng hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực hiện giám sát ngân sách nhà nước của Quốc hội.
3.1. Thực trạng pháp luật về giám sát ngân sách nhà nước
Thực trạng pháp luật Việt Nam về giám sát ngân sách nhà nước cho thấy, mặc dù đã có nhiều quy định cụ thể trong Luật Ngân sách nhà nước và Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội, nhưng vẫn còn nhiều điểm chưa rõ ràng và thiếu đồng bộ. Các quy định về trách nhiệm của các chủ thể chịu sự giám sát còn chưa cụ thể, dẫn đến việc thực hiện giám sát thiếu hiệu quả. Ngoài ra, các cơ chế giám sát chuyên sâu và độc lập còn thiếu, làm giảm tính khách quan và minh bạch trong việc đánh giá việc thực hiện ngân sách.
3.2. Thực tiễn thực hiện giám sát ngân sách nhà nước
Thực tiễn thực hiện giám sát ngân sách nhà nước của Quốc hội cho thấy, mặc dù đã có nhiều nỗ lực trong việc tăng cường hiệu quả giám sát, nhưng vẫn còn nhiều hạn chế. Các hoạt động giám sát thường mang tính hình thức, thiếu sự chuyên sâu và độc lập. Việc công khai thông tin ngân sách còn hạn chế, làm giảm tính minh bạch và trách nhiệm trong việc sử dụng ngân sách. Ngoài ra, sự tham gia của các bên liên quan như các tổ chức xã hội và người dân còn hạn chế, làm giảm tính hiệu quả của hoạt động giám sát.
IV. Quan điểm định hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật về giám sát ngân sách nhà nước
Chương này đề xuất các quan điểm, định hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật Việt Nam về giám sát ngân sách nhà nước của Quốc hội. Các quan điểm bao gồm việc tăng cường tính minh bạch, công khai, và hiệu quả trong việc sử dụng ngân sách. Các định hướng tập trung vào việc hoàn thiện hệ thống pháp luật, nâng cao năng lực giám sát của Quốc hội, và tăng cường sự tham gia của các bên liên quan. Các giải pháp cụ thể bao gồm việc sửa đổi, bổ sung các quy định pháp luật, xây dựng các cơ chế giám sát chuyên sâu và độc lập, và tăng cường công khai thông tin ngân sách. Qua đó, chương này đưa ra các đề xuất thiết thực nhằm nâng cao hiệu quả giám sát ngân sách nhà nước của Quốc hội trong bối cảnh hiện nay.
4.1. Quan điểm và định hướng hoàn thiện pháp luật
Các quan điểm hoàn thiện pháp luật Việt Nam về giám sát ngân sách nhà nước tập trung vào việc tăng cường tính minh bạch, công khai, và hiệu quả trong việc sử dụng ngân sách. Các định hướng bao gồm việc hoàn thiện hệ thống pháp luật, nâng cao năng lực giám sát của Quốc hội, và tăng cường sự tham gia của các bên liên quan. Điều này đòi hỏi cần có sự đồng bộ trong các quy định pháp luật và sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan nhà nước và các tổ chức xã hội.
4.2. Các giải pháp cụ thể hoàn thiện pháp luật
Các giải pháp cụ thể để hoàn thiện pháp luật Việt Nam về giám sát ngân sách nhà nước bao gồm việc sửa đổi, bổ sung các quy định pháp luật, xây dựng các cơ chế giám sát chuyên sâu và độc lập, và tăng cường công khai thông tin ngân sách. Các giải pháp này nhằm đảm bảo tính minh bạch, công khai, và hiệu quả trong việc sử dụng ngân sách, đồng thời nâng cao năng lực giám sát của Quốc hội và sự tham gia của các bên liên quan.
