Tổng quan nghiên cứu

Tâm thần phân liệt là một rối loạn tâm thần nặng ảnh hưởng đến khoảng 20 triệu người trên toàn cầu, với tỷ lệ mắc mới hàng năm khoảng 1,5/10.000 người. Tại Việt Nam, tỷ lệ mắc bệnh dao động từ 0,52% đến 0,61%, chủ yếu ở nhóm tuổi từ 18 đến 40. Bệnh không chỉ gây ra các triệu chứng rối loạn tâm thần như hoang tưởng, ảo giác mà còn ảnh hưởng nghiêm trọng đến chức năng xã hội và nghề nghiệp của người bệnh. Tỷ lệ tự tử trong nhóm bệnh nhân này lên đến 5-10%, đồng thời nhiều người bệnh phải sống phụ thuộc vào gia đình hoặc trở thành người vô gia cư. Mặc dù các phương pháp điều trị bằng thuốc chống loạn thần đã được phát triển từ những năm 1950, hiệu quả điều trị vẫn còn hạn chế, đặc biệt là các triệu chứng âm tính và sự phục hồi toàn diện.

Luận văn tập trung nghiên cứu việc áp dụng liệu pháp tâm lý, đặc biệt là liệu pháp nhận thức - hành vi (CBT), trong can thiệp cho một trường hợp tâm thần phân liệt thể paranoid tại Hà Nội. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá hiệu quả của liệu pháp tâm lý trong việc giảm triệu chứng, cải thiện chức năng xã hội và nâng cao chất lượng cuộc sống cho người bệnh. Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian thực tập tại các cơ sở điều trị tâm thần uy tín, với sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà tâm lý học và bác sĩ tâm thần. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bổ sung dữ liệu thực tiễn về hiệu quả của các phương pháp trị liệu tâm lý, góp phần nâng cao chất lượng chăm sóc và phục hồi cho người bệnh tâm thần phân liệt tại Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết về tâm thần phân liệt theo ICD-10 và mô hình diathesis-stress (thể trạng - căng thẳng). Theo ICD-10, tâm thần phân liệt là rối loạn đặc trưng bởi sự gián đoạn trong suy nghĩ, nhận thức, cảm xúc và tương tác xã hội, với các triệu chứng dương tính (hoang tưởng, ảo giác) và âm tính (vô cảm, giảm động lực). Mô hình diathesis-stress giải thích sự khởi phát và tiến triển của bệnh là kết quả tương tác giữa yếu tố sinh học bẩm sinh và các yếu tố căng thẳng môi trường.

Ngoài ra, nghiên cứu còn vận dụng các khái niệm chuyên ngành như liệu pháp nhận thức - hành vi (CBT), liệu pháp tâm lý tích hợp (IPT), và các kỹ thuật đánh giá tâm lý như thang đo Beck về trầm cảm, thang Zung về lo âu, thang PSQI về chất lượng giấc ngủ, và trắc nghiệm phóng chiếu TAT. Các lý thuyết về cơ chế bệnh sinh, bao gồm sự bất thường trong cấu trúc não và hóa học thần kinh (dopamine, glutamate), cũng được xem xét để giải thích các biểu hiện lâm sàng và hướng can thiệp.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp nghiên cứu thực nghiệm mô tả một trường hợp lâm sàng tâm thần phân liệt thể paranoid. Nguồn dữ liệu chính là thông tin thu thập từ thân chủ trong quá trình thực tập tại Bệnh viện Tâm thần Trung ương 1 và Bệnh viện Tâm thần ban ngày Mai Hương, Hà Nội. Cỡ mẫu là một trường hợp cụ thể, được lựa chọn dựa trên tiêu chí chẩn đoán theo ICD-10 và sự đồng thuận tham gia của thân chủ.

Phương pháp phân tích bao gồm quan sát lâm sàng, hỏi chuyện lâm sàng, sử dụng các thang đo tâm lý chuẩn hóa (BDI, SAS, PSQI, MMPI) và trắc nghiệm phóng chiếu TAT để đánh giá tổng quan về trạng thái tâm thần, cảm xúc, nhận thức và nhân cách của thân chủ. Quá trình can thiệp gồm 10 phiên làm việc, chia thành giai đoạn đánh giá (3 phiên) và giai đoạn can thiệp trị liệu (7 phiên), tập trung áp dụng liệu pháp nhận thức - hành vi (CBT) với các kỹ thuật đối thoại Socrates, tái cấu trúc nhận thức, tập huấn hành vi và làm mẫu.

Timeline nghiên cứu kéo dài trong khoảng 3 tháng, từ tháng 3 đến tháng 6 năm 2023, với sự giám sát chuyên môn của TS. Nguyễn Hạnh Liên và ThS. Nguyễn Khắc Dũng. Việc đánh giá hiệu quả can thiệp được thực hiện sau mỗi giai đoạn, dựa trên mức độ giảm triệu chứng và cải thiện chức năng xã hội của thân chủ.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Giảm triệu chứng trầm cảm và cải thiện giấc ngủ: Kết quả thang đo Beck cho thấy thân chủ có mức độ trầm cảm nhẹ với điểm số 13 câu rút gọn, trong khi thang PSQI ghi nhận chất lượng giấc ngủ có dấu hiệu rối loạn nhẹ với tổng điểm 7. Sau 7 phiên can thiệp CBT, thân chủ báo cáo giảm bớt cảm giác buồn chán, mệt mỏi và cải thiện giấc ngủ.

  2. Giảm hoang tưởng và ảo giác: Thông qua quan sát và hỏi chuyện lâm sàng, các triệu chứng hoang tưởng về việc được người nổi tiếng mời đi hát karaoke và ảo thanh giảm tần suất và mức độ ảnh hưởng đến cuộc sống hàng ngày. Thân chủ vẫn còn hoang tưởng nhẹ nhưng không gây lo sợ hay hành vi nguy hiểm.

  3. Cải thiện chức năng xã hội và kỹ năng ứng phó: Thân chủ tăng cường tham gia các hoạt động phục hồi chức năng tại viện, mở rộng mối quan hệ xã hội, và thể hiện thái độ hợp tác, thân thiện với nhân viên y tế và bệnh nhân khác. Các kỹ năng ứng phó với stress và suy nghĩ tiêu cực được cải thiện rõ rệt, thể hiện qua việc thân chủ có thể nhận diện và điều chỉnh các niềm tin hạn chế.

  4. Ổn định về mặt nhận thức và cảm xúc: Kết quả thang MMPI cho thấy các tiêu chuẩn lâm sàng đều nằm trong ngưỡng bình thường, đặc biệt là các thang liên quan đến tâm thần phân liệt và trầm cảm. Trắc nghiệm TAT giúp phát hiện các xung đột nội tâm và cơ chế phòng vệ, hỗ trợ việc xây dựng kế hoạch trị liệu cá nhân hóa.

Thảo luận kết quả

Việc áp dụng liệu pháp nhận thức - hành vi trong can thiệp cho trường hợp tâm thần phân liệt thể paranoid đã cho thấy hiệu quả tích cực trong việc giảm các triệu chứng trầm cảm, hoang tưởng và ảo giác, đồng thời cải thiện chức năng xã hội và chất lượng cuộc sống. Kết quả này phù hợp với các nghiên cứu trước đây cho thấy CBT có thể giúp bệnh nhân tâm thần phân liệt giảm thiểu các triệu chứng loạn thần và tăng khả năng thích ứng xã hội.

Nguyên nhân của sự cải thiện có thể được giải thích bởi việc CBT giúp thân chủ nhận diện và thay đổi các suy nghĩ tiêu cực, đồng thời phát triển kỹ năng ứng phó với stress và các triệu chứng bệnh. So với các phương pháp điều trị chỉ dùng thuốc, liệu pháp tâm lý bổ sung giúp giảm thiểu tác dụng phụ và tăng cường sự tự chủ của người bệnh trong quản lý bệnh tật.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm số các thang đo trước và sau can thiệp, cũng như bảng tổng hợp các hoạt động xã hội và mức độ tham gia của thân chủ. Những phát hiện này góp phần khẳng định vai trò quan trọng của liệu pháp tâm lý trong điều trị tâm thần phân liệt, đặc biệt trong bối cảnh Việt Nam còn hạn chế về nguồn lực và phương pháp điều trị đa dạng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo chuyên môn cho nhân viên y tế: Đào tạo kỹ năng áp dụng liệu pháp nhận thức - hành vi và các phương pháp tâm lý trị liệu khác cho bác sĩ, nhà tâm lý và nhân viên y tế tại các cơ sở điều trị tâm thần nhằm nâng cao chất lượng chăm sóc.

  2. Phát triển chương trình phục hồi chức năng đa dạng: Xây dựng các hoạt động phục hồi chức năng có tính cá nhân hóa, bao gồm các bài tập thể chất, kỹ năng xã hội và hỗ trợ tâm lý, nhằm giảm thiểu các triệu chứng âm tính và tăng cường khả năng hòa nhập cộng đồng.

  3. Tăng cường hỗ trợ gia đình người bệnh: Tổ chức các khóa giáo dục tâm lý cho người chăm sóc để nâng cao nhận thức, giảm gánh nặng và hỗ trợ hiệu quả cho người bệnh, đồng thời giảm nguy cơ tái phát.

  4. Xây dựng hệ thống đánh giá và theo dõi hiệu quả điều trị: Áp dụng các công cụ đánh giá chuẩn hóa định kỳ để theo dõi tiến triển của bệnh nhân, từ đó điều chỉnh kế hoạch điều trị kịp thời và phù hợp.

Các giải pháp trên nên được triển khai trong vòng 1-2 năm, với sự phối hợp giữa các bệnh viện tâm thần, trường đại học và các tổ chức y tế cộng đồng nhằm đảm bảo tính bền vững và hiệu quả.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà tâm lý học và bác sĩ tâm thần: Nghiên cứu cung cấp dữ liệu thực tiễn về hiệu quả của liệu pháp nhận thức - hành vi trong điều trị tâm thần phân liệt, hỗ trợ nâng cao kỹ năng chuyên môn và phát triển phương pháp điều trị đa dạng.

  2. Sinh viên và học viên cao học ngành tâm lý học lâm sàng: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá về quy trình đánh giá, can thiệp và đánh giá hiệu quả trị liệu cho bệnh nhân tâm thần phân liệt, giúp nâng cao kiến thức và kỹ năng thực hành.

  3. Người chăm sóc và gia đình người bệnh: Cung cấp thông tin về đặc điểm bệnh, các phương pháp hỗ trợ tâm lý và vai trò quan trọng của gia đình trong quá trình phục hồi, từ đó nâng cao nhận thức và kỹ năng chăm sóc.

  4. Nhà hoạch định chính sách y tế: Nghiên cứu góp phần làm rõ nhu cầu phát triển các chương trình phục hồi chức năng và hỗ trợ tâm lý cho người bệnh tâm thần phân liệt, giúp xây dựng chính sách y tế phù hợp và hiệu quả.

Câu hỏi thường gặp

  1. Liệu pháp nhận thức - hành vi có phù hợp với tất cả bệnh nhân tâm thần phân liệt không?
    CBT thường phù hợp với những bệnh nhân có khả năng nhận thức tương đối ổn định và có ý thức hợp tác trong trị liệu. Một số trường hợp nặng hoặc có triệu chứng loạn thần cấp tính có thể cần kết hợp với thuốc và các phương pháp hỗ trợ khác.

  2. Thời gian điều trị bằng liệu pháp tâm lý kéo dài bao lâu?
    Trong nghiên cứu, quá trình can thiệp kéo dài khoảng 3 tháng với 10 phiên làm việc. Tuy nhiên, thời gian điều trị có thể thay đổi tùy theo mức độ bệnh và khả năng đáp ứng của từng cá nhân.

  3. Liệu có thể thay thế hoàn toàn thuốc bằng liệu pháp tâm lý không?
    Hiện nay, liệu pháp tâm lý thường được sử dụng kết hợp với thuốc để tăng hiệu quả điều trị. Việc thay thế hoàn toàn thuốc chưa được khuyến cáo do tính chất mãn tính và phức tạp của bệnh.

  4. Gia đình có thể làm gì để hỗ trợ người bệnh tâm thần phân liệt?
    Gia đình nên cung cấp môi trường yêu thương, hỗ trợ tuân thủ điều trị, tham gia các chương trình giáo dục tâm lý và giúp người bệnh duy trì các hoạt động xã hội, phục hồi chức năng.

  5. Các công cụ đánh giá tâm lý nào được sử dụng trong nghiên cứu?
    Nghiên cứu sử dụng thang đo Beck về trầm cảm, thang Zung về lo âu, thang PSQI về chất lượng giấc ngủ, thang MMPI đánh giá nhân cách đa chiều và trắc nghiệm phóng chiếu TAT để đánh giá toàn diện trạng thái tâm thần và nhân cách của thân chủ.

Kết luận

  • Luận văn đã chứng minh hiệu quả của liệu pháp nhận thức - hành vi trong việc giảm triệu chứng trầm cảm, hoang tưởng và ảo giác ở bệnh nhân tâm thần phân liệt thể paranoid.
  • Can thiệp tâm lý góp phần cải thiện chức năng xã hội, kỹ năng ứng phó và chất lượng cuộc sống cho người bệnh.
  • Việc kết hợp đánh giá đa phương diện bằng các công cụ chuẩn hóa giúp xây dựng kế hoạch trị liệu cá nhân hóa và hiệu quả.
  • Nghiên cứu nhấn mạnh vai trò quan trọng của gia đình và môi trường xã hội trong quá trình phục hồi bệnh nhân.
  • Đề xuất các giải pháp phát triển đào tạo chuyên môn, chương trình phục hồi chức năng và hỗ trợ gia đình nhằm nâng cao chất lượng điều trị tâm thần phân liệt tại Việt Nam.

Tiếp theo, cần mở rộng nghiên cứu với mẫu lớn hơn và đa dạng hơn để khẳng định tính ứng dụng của liệu pháp tâm lý trong điều trị tâm thần phân liệt. Các cơ sở y tế và nhà nghiên cứu được khuyến khích áp dụng và phát triển các phương pháp can thiệp tâm lý dựa trên bằng chứng nhằm nâng cao hiệu quả điều trị và phục hồi cho người bệnh.