Tổng quan nghiên cứu

Rối loạn lo âu (RLLA) là một trong những vấn đề sức khỏe tâm thần phổ biến trên toàn cầu, ảnh hưởng đến khoảng 301 triệu người vào năm 2019, trong đó có 58 triệu trẻ em và thanh thiếu niên. Tỷ lệ mắc RLLA có xu hướng tăng cao, đặc biệt ở nhóm thanh thiếu niên với tỷ lệ khởi phát lần lượt là 38,1% ở tuổi 14, 51,8% ở tuổi 18 và 73,3% ở tuổi 25. Tại Việt Nam, tỷ lệ hiện mắc các vấn đề sức khỏe tâm thần ở trẻ em và vị thành niên dao động từ 8% đến 29%, trong đó RLLA chiếm tỷ lệ đáng kể. Các triệu chứng RLLA ảnh hưởng sâu sắc đến sức khỏe thể chất, hoạt động trí não, mối quan hệ xã hội và học tập của người bệnh. Tuy nhiên, nhiều trường hợp không được chẩn đoán và điều trị kịp thời do nhận thức chưa đầy đủ về bệnh lý.

Liệu pháp nhận thức hành vi (CBT) được xem là phương pháp điều trị tâm lý hiệu quả, giúp giảm triệu chứng lo âu lâu dài và hạn chế tái phát. Nghiên cứu này nhằm ứng dụng liệu pháp CBT trong đánh giá, chẩn đoán và can thiệp cho một trường hợp có triệu chứng RLLA, đồng thời đề xuất các giải pháp hỗ trợ trị liệu phù hợp. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào một học sinh nữ 14 tuổi tại Hà Nội, với quá trình trị liệu kéo dài 11 phiên trong năm 2023. Mục tiêu nghiên cứu là giảm các triệu chứng lo âu, cải thiện hành vi giao tiếp và nâng cao năng lực thích ứng của thân chủ, góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống và hiệu quả học tập.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai khung lý thuyết chính: mô hình nhận thức hành vi và mô hình 5P trong tâm lý học lâm sàng. Mô hình nhận thức hành vi giải thích rằng các suy nghĩ phi lý và hành vi né tránh là nguyên nhân duy trì các triệu chứng lo âu. Các kỹ thuật CBT như giáo dục tâm lý, tự giám sát, tái cấu trúc nhận thức và phơi nhiễm được sử dụng để thay đổi các mẫu nhận thức sai lệch và hành vi kém thích nghi. Mô hình 5P (Vấn đề hiện tại, Yếu tố khởi phát, Yếu tố tích tụ, Yếu tố duy trì, Yếu tố bảo vệ) giúp định hình trường hợp, phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến tình trạng của thân chủ.

Các khái niệm chính bao gồm: rối loạn lo âu xã hội, rối loạn lo âu lan tỏa, các triệu chứng cơ thể và cảm xúc của lo âu, các kỹ thuật thư giãn (thở bụng, thư giãn với nước), và kỹ thuật phơi nhiễm trong CBT.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp đơn lẻ (case study) với thân chủ là học sinh nữ 14 tuổi có triệu chứng RLLA. Nguồn dữ liệu bao gồm: phỏng vấn lâm sàng, quan sát hành vi, các thang đo chuẩn như DASS-21 (đánh giá trầm cảm, lo âu, stress), thang đo lo âu Zung, thang đánh giá chất lượng giấc ngủ PSQI, và nhật ký trị liệu. Cỡ mẫu là một trường hợp cụ thể được lựa chọn dựa trên tiêu chí có triệu chứng lo âu rõ rệt và mong muốn tham gia trị liệu.

Phân tích dữ liệu được thực hiện theo phương pháp định tính và định lượng, bao gồm so sánh các chỉ số trước và sau can thiệp, đánh giá sự thay đổi về cảm xúc, nhận thức và hành vi qua từng phiên trị liệu. Timeline nghiên cứu kéo dài gần 4 tháng với 11 phiên làm việc trực tiếp, kết hợp theo dõi qua tin nhắn và trao đổi với gia đình, giáo viên.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Giảm triệu chứng lo âu: Điểm lo âu trên thang Zung giảm từ 55 (mức vừa) xuống 47 điểm sau 11 phiên trị liệu, với các triệu chứng run tay chân, khó thở, tim đập nhanh được cải thiện rõ rệt. Tỷ lệ giảm điểm cảm xúc tiêu cực qua các phiên trị liệu tăng trung bình 1-2 điểm trên thang 10.

  2. Cải thiện hành vi giao tiếp: Thân chủ giảm hành vi né tránh, chủ động tham gia các hoạt động nhóm, giao tiếp bằng lời với bạn bè và giáo viên. Giáo viên chủ nhiệm ghi nhận sự tiến bộ trong việc trả lời câu hỏi và tham gia hoạt động lớp, đồng thời thân chủ đã kết bạn mới.

  3. Nhận thức tích cực hơn: Thân chủ bắt đầu nhận diện và thách thức các nhận thức sai lệch về bản thân như "mình vô dụng", "không xứng đáng có bạn bè". Các kỹ thuật tái cấu trúc nhận thức và tự nhủ giúp thân chủ giảm bớt suy nghĩ tiêu cực.

  4. Chất lượng giấc ngủ chưa cải thiện: Điểm PSQI vẫn ở mức 15/21, cho thấy thân chủ gặp khó khăn trong việc vào giấc và duy trì giấc ngủ, ảnh hưởng đến năng lượng và khả năng tập trung học tập.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu trước đây khẳng định hiệu quả của liệu pháp nhận thức hành vi trong điều trị rối loạn lo âu, đặc biệt là ở trẻ em và thanh thiếu niên. Việc giảm các triệu chứng cơ thể và cảm xúc lo âu giúp thân chủ tăng khả năng tham gia xã hội và học tập. Sự cải thiện trong nhận thức tiêu cực cho thấy CBT có tác động tích cực đến quá trình tái cấu trúc nhận thức, góp phần duy trì kết quả điều trị lâu dài.

Tuy nhiên, chất lượng giấc ngủ chưa được cải thiện đáng kể có thể do các yếu tố sinh lý và tâm lý phức tạp, đòi hỏi can thiệp chuyên sâu hơn hoặc phối hợp với các phương pháp khác. Việc thân chủ vẫn còn lo lắng và sợ hãi trong một số tình huống giao tiếp cho thấy cần tiếp tục thực hiện kỹ thuật phơi nhiễm và luyện tập kỹ năng giao tiếp.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ điểm lo âu Zung trước và sau trị liệu, biểu đồ điểm cảm xúc qua các phiên, bảng so sánh các tiêu chí triệu chứng trước và sau can thiệp, giúp minh họa rõ ràng hiệu quả của liệu pháp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường kỹ thuật thư giãn và quản lý triệu chứng: Động viên thân chủ luyện tập thường xuyên các kỹ thuật thở bụng, thư giãn với nước và tự nhủ để giảm các triệu chứng lo âu cơ thể, cải thiện chất lượng giấc ngủ. Thời gian thực hiện: hàng ngày, do thân chủ tự quản lý với sự giám sát định kỳ của nhà trị liệu.

  2. Tiếp tục phơi nhiễm có kiểm soát: Thực hiện phơi nhiễm dần dần với các tình huống giao tiếp có mức độ lo âu tăng dần, kết hợp kỹ thuật thư giãn và hỗ trợ từ nhà trị liệu. Mục tiêu giảm điểm sợ hãi trên thang nhiệt kế xuống dưới 3 trong vòng 3 tháng.

  3. Phát triển kỹ năng giao tiếp xã hội: Áp dụng kỹ thuật đóng vai, luyện tập tình huống giao tiếp thực tế tại trường học và gia đình, giúp thân chủ tự tin hơn trong các mối quan hệ xã hội. Thời gian: 6-8 phiên tiếp theo, phối hợp với giáo viên chủ nhiệm.

  4. Hỗ trợ học tập và kết nối nguồn lực: Cung cấp phương pháp học tập phù hợp, kết nối thân chủ với giáo viên bộ môn và gia sư để cải thiện kết quả học tập, giảm áp lực và lo âu liên quan đến học tập. Thời gian: song song với trị liệu tâm lý, theo dõi liên tục.

  5. Tăng cường phối hợp gia đình và nhà trường: Tổ chức các buổi trao đổi định kỳ với gia đình và giáo viên để cập nhật tiến trình, hỗ trợ thân chủ toàn diện, đồng thời nâng cao nhận thức và kỹ năng hỗ trợ của người thân. Thời gian: mỗi tháng một lần.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà tâm lý học lâm sàng và chuyên gia trị liệu: Nghiên cứu cung cấp ví dụ thực tiễn về ứng dụng liệu pháp nhận thức hành vi trong điều trị rối loạn lo âu ở trẻ em, giúp nâng cao kỹ năng đánh giá và can thiệp.

  2. Giáo viên và cán bộ tư vấn học đường: Hiểu rõ các biểu hiện lo âu ở học sinh, cách phối hợp với nhà trị liệu và gia đình để hỗ trợ học sinh có khó khăn về tâm lý, từ đó tạo môi trường học tập tích cực.

  3. Phụ huynh có con em gặp vấn đề lo âu: Nhận thức về triệu chứng, tác động của rối loạn lo âu và vai trò quan trọng của sự đồng hành, hỗ trợ từ gia đình trong quá trình trị liệu.

  4. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành tâm lý học: Tài liệu tham khảo về phương pháp nghiên cứu trường hợp, ứng dụng CBT và các kỹ thuật trị liệu tâm lý, đồng thời hiểu sâu về cơ sở lý thuyết và thực tiễn can thiệp.

Câu hỏi thường gặp

  1. Liệu CBT có phù hợp với trẻ em và thanh thiếu niên không?
    CBT được chứng minh là hiệu quả với nhóm tuổi này nhờ tính cấu trúc, dễ hiểu và tập trung vào hiện tại. Ví dụ, trong nghiên cứu, thân chủ 14 tuổi đã cải thiện rõ rệt sau 11 phiên trị liệu.

  2. Các triệu chứng lo âu thường gặp là gì?
    Bao gồm run tay chân, tim đập nhanh, khó thở, toát mồ hôi, cảm giác sợ hãi và né tránh giao tiếp. Những triệu chứng này được giải thích là phản ứng sinh lý tự nhiên khi não bộ nhận diện nguy hiểm.

  3. Phơi nhiễm là gì và tại sao quan trọng?
    Phơi nhiễm là kỹ thuật giúp thân chủ dần dần đối mặt với các tình huống gây lo âu dưới sự hỗ trợ của nhà trị liệu, từ đó giảm dần nỗi sợ và tăng khả năng thích ứng.

  4. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả trị liệu?
    Sử dụng các thang đo chuẩn như DASS-21, Zung, PSQI, kết hợp quan sát hành vi, báo cáo từ thân chủ, gia đình và giáo viên. Trong nghiên cứu, điểm lo âu Zung giảm từ 55 xuống 47 điểm sau trị liệu.

  5. Gia đình có vai trò như thế nào trong quá trình trị liệu?
    Gia đình là nguồn lực quan trọng, cần phối hợp chặt chẽ với nhà trị liệu để tạo môi trường hỗ trợ, đồng thời giúp thân chủ cảm thấy an toàn và được thấu hiểu, góp phần nâng cao hiệu quả trị liệu.

Kết luận

  • Luận văn khẳng định hiệu quả của liệu pháp nhận thức hành vi trong đánh giá và can thiệp cho trường hợp có triệu chứng rối loạn lo âu ở thanh thiếu niên.
  • Các kỹ thuật như giáo dục tâm lý, thư giãn, phơi nhiễm và tái cấu trúc nhận thức giúp giảm triệu chứng lo âu, cải thiện hành vi và nhận thức tiêu cực.
  • Sự phối hợp giữa nhà trị liệu, gia đình và nhà trường là yếu tố then chốt trong quá trình hồi phục của thân chủ.
  • Chất lượng giấc ngủ và kỹ năng học tập cần được chú trọng hỗ trợ song song để nâng cao hiệu quả điều trị toàn diện.
  • Các bước tiếp theo bao gồm tiếp tục phơi nhiễm, phát triển kỹ năng giao tiếp và hỗ trợ học tập, đồng thời duy trì theo dõi và đánh giá tiến trình trị liệu.

Call-to-action: Các nhà chuyên môn và gia đình có thể áp dụng mô hình và kỹ thuật trong luận văn để nâng cao hiệu quả hỗ trợ trẻ em và thanh thiếu niên mắc rối loạn lo âu, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng để hoàn thiện phương pháp điều trị.