Tổng quan nghiên cứu

Bệnh sốt dengue/sốt xuất huyết dengue (SD/SXHD) là một bệnh truyền nhiễm cấp tính do vi-rút dengue gây ra, lây truyền chủ yếu qua muỗi Aedes aegypti. Trên toàn cầu, khoảng 2,5 - 3 tỷ người có nguy cơ mắc bệnh, với trung bình mỗi năm khoảng 100 triệu người mắc và tỷ lệ tử vong khoảng 5%. Ở khu vực Đông Nam Á, bệnh đã trở thành vấn đề y tế cộng đồng nghiêm trọng, đặc biệt tại các thành phố và vùng nông thôn có điều kiện vệ sinh kém và cung cấp nước sinh hoạt không ổn định.

Huyện Hạtsaiphong, thành phố Viêng Chăn, Lào, với dân số gần 69.000 người và hơn 12.000 hộ gia đình, là một trong những điểm nóng về dịch SD/SXHD. Từ năm 1998 đến 2005, huyện này ghi nhận trung bình 452,5 ca mắc mỗi năm, với các đợt dịch bùng phát thường xuyên. Việc cung cấp nước sạch hạn chế khiến người dân phải dự trữ nước trong các dụng cụ chứa nước (DCCN), tạo điều kiện thuận lợi cho muỗi truyền bệnh sinh sản.

Mục tiêu nghiên cứu là mô tả kiến thức và thực hành phòng bệnh SD/SXHD của người dân huyện Hạtsaiphong năm 2006, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả phòng chống dịch. Nghiên cứu được thực hiện trong 6 tháng, từ tháng 4 đến tháng 9 năm 2006, với 200 hộ gia đình được khảo sát. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc xây dựng kế hoạch truyền thông giáo dục sức khỏe và vận động cộng đồng tham gia phòng chống SD/SXHD tại địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết truyền bệnh véc tơ: Mô tả quá trình lây truyền bệnh từ người sang người qua trung gian muỗi Aedes aegypti, bao gồm các giai đoạn sinh học của muỗi và vi-rút dengue.
  • Mô hình quản lý môi trường và sinh thái học véc tơ: Nhấn mạnh vai trò của việc quản lý môi trường, loại bỏ nơi sinh sản của muỗi và thay đổi hành vi con người để giảm tiếp xúc với véc tơ truyền bệnh.
  • Lý thuyết giáo dục sức khỏe và thay đổi hành vi: Tập trung vào việc nâng cao nhận thức, kiến thức và thực hành của cộng đồng nhằm thúc đẩy các biện pháp phòng chống hiệu quả.

Các khái niệm chính bao gồm: dụng cụ chứa nước (DCCN), vệ sinh trong và ngoài nhà, biện pháp phòng chống muỗi đốt (nằm màn, dùng hóa chất), diệt bọ gậy (thả cá, thau rửa DCCN), và quản lý chất thải rắn.

Phương pháp nghiên cứu

  • Kiểu nghiên cứu: Mô tả cắt ngang có phân tích.
  • Đối tượng nghiên cứu: Chủ hộ hoặc người đại diện trong hộ gia đình tại huyện Hạtsaiphong.
  • Cỡ mẫu: 200 hộ gia đình, được chọn theo phương pháp chọn mẫu cụm nhiều giai đoạn nhằm giảm sai số và đảm bảo tính đại diện.
  • Phương pháp chọn mẫu: Chọn ngẫu nhiên 2 làng nội thành và 2 làng ngoại thành, mỗi làng chọn 5 tổ dân phố, sau đó chọn hộ gia đình theo khoảng cách mẫu k=2 từ danh sách hộ.
  • Thu thập dữ liệu: Phỏng vấn trực tiếp bằng bộ câu hỏi chuẩn, quan sát trực tiếp tình trạng vệ sinh trong và ngoài nhà, hệ thống cung cấp nước và thoát nước.
  • Phân tích số liệu: Sử dụng phần mềm SPSS 10.0, phân tích thống kê mô tả, kiểm định chi bình phương (X²) và tính tỷ số chênh (OR) để xác định mối liên quan giữa kiến thức và thực hành.
  • Thời gian nghiên cứu: Từ tháng 4 đến tháng 9 năm 2006.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Kiến thức về bệnh SD/SXHD:

    • 98% người dân đã từng nghe về bệnh SD/SXHD.
    • 92% biết các triệu chứng bệnh như sốt cao, đau đầu, xuất huyết.
    • 90,5% nhận thức bệnh là nguy hiểm và có thể gây tử vong.
    • 94% hiểu rõ đường lây truyền qua muỗi Aedes aegypti.
    • 92,5% tin rằng bệnh có thể phòng ngừa được.

  2. Kiến thức về biện pháp phòng chống:

    • 100% biết nằm màn tránh muỗi đốt.
    • 92,5% biết dùng hóa chất diệt muỗi và thu dọn dụng cụ phế thải thường xuyên.
    • 54,2% biết đậy kín dụng cụ chứa nước.
    • Tuy nhiên, chỉ 19,1% biết thả cá hoặc Mesocyclops diệt bọ gậy.

  3. Thực hành phòng chống:

    • 93,5% hộ gia đình nằm màn khi ngủ.
    • 91,5% thực hiện thau rửa DCCN thường xuyên (dưới 7 ngày/lần).
    • 93,5% thu dọn dụng cụ phế thải thường xuyên.
    • 62,5% đậy kín dụng cụ chứa nước.
    • 60% sử dụng hóa chất diệt muỗi.
    • Tỷ lệ thả cá diệt bọ gậy chỉ đạt 8%.

  4. Mối liên quan giữa kiến thức và thực hành:

    • Có mối liên quan mạnh giữa kiến thức và thực hành dùng hóa chất diệt muỗi (OR=5,179; p<0,001).
    • Kiến thức về nằm màn khi ngủ liên quan chặt chẽ với thực hành (OR=42,467; p<0,001).
    • Kiến thức về đậy kín DCCN cũng ảnh hưởng đến thực hành (OR=18,12; p<0,001).
    • Tuy nhiên, không thấy mối liên quan rõ ràng giữa kiến thức và thực hành thau rửa DCCN (p=0,205) hay thả cá diệt bọ gậy (p=0,171).

  5. Ảnh hưởng của các yếu tố xã hội và môi trường:

    • Trình độ học vấn ảnh hưởng đáng kể đến kiến thức về bệnh và phòng chống (p<0,001).
    • Tình trạng vệ sinh trong và ngoài nhà có liên quan mật thiết đến việc có muỗi và bọ gậy (p<0,001).
    • Cung cấp nước sinh hoạt đầy đủ giúp giảm tỷ lệ hộ có bọ gậy trong DCCN (p<0,001).
    • Loại nhà ở cũng ảnh hưởng đến tiêu chuẩn vệ sinh và phòng chống bệnh (p=0,02).

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy người dân huyện Hạtsaiphong có kiến thức tương đối tốt về bệnh SD/SXHD và các biện pháp phòng chống cơ bản, đặc biệt là nằm màn và dùng hóa chất diệt muỗi. Tuy nhiên, một số biện pháp hiệu quả như thả cá diệt bọ gậy và đậy kín dụng cụ chứa nước chưa được áp dụng rộng rãi, dù người dân có phần nào biết đến.

Mối liên quan giữa kiến thức và thực hành cho thấy việc nâng cao nhận thức là yếu tố then chốt để thúc đẩy hành vi phòng chống hiệu quả. Tuy nhiên, vẫn tồn tại khoảng cách giữa kiến thức và thực hành, đặc biệt trong các biện pháp phức tạp hoặc đòi hỏi sự thay đổi thói quen như thả cá diệt bọ gậy.

Tình trạng vệ sinh trong và ngoài nhà, cùng với việc cung cấp nước sinh hoạt không ổn định, là những yếu tố môi trường quan trọng ảnh hưởng đến sự phát triển của muỗi và bọ gậy. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây tại khu vực Đông Nam Á, nhấn mạnh vai trò của quản lý môi trường trong phòng chống SD/SXHD.

Việc tỷ lệ người dân sống trong nhà sàn và nhà xây một tầng chiếm đa số cũng ảnh hưởng đến điều kiện vệ sinh và khả năng phòng chống bệnh. Trình độ học vấn thấp ở một bộ phận dân cư là thách thức trong công tác truyền thông giáo dục sức khỏe.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ thanh thể hiện tỷ lệ kiến thức và thực hành các biện pháp phòng chống, bảng phân tích mối liên quan giữa kiến thức và thực hành, cũng như biểu đồ tròn về nguồn thông tin người dân tiếp nhận.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường truyền thông giáo dục sức khỏe

    • Động từ hành động: Tổ chức các chiến dịch truyền thông đa phương tiện, tập trung vào các biện pháp phòng chống chưa phổ biến như thả cá diệt bọ gậy và đậy kín dụng cụ chứa nước.
    • Target metric: Nâng tỷ lệ thực hành thả cá diệt bọ gậy lên ít nhất 30% trong 2 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Trung tâm Y tế huyện phối hợp với các tổ chức cộng đồng.

  2. Cải thiện hệ thống cung cấp nước sinh hoạt

    • Động từ hành động: Đầu tư nâng cấp hệ thống cấp nước sạch, đảm bảo cung cấp nước liên tục, giảm nhu cầu dự trữ nước trong DCCN.
    • Target metric: Giảm tỷ lệ hộ gia đình thiếu nước sinh hoạt xuống dưới 10% trong 3 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Chính quyền địa phương phối hợp với ngành cấp nước.

  3. Thúc đẩy quản lý môi trường và vệ sinh cộng đồng

    • Động từ hành động: Tổ chức các hoạt động thu gom, xử lý phế thải, vệ sinh môi trường định kỳ, đặc biệt tại các khu vực có nguy cơ cao.
    • Target metric: Tăng tỷ lệ hộ gia đình đạt tiêu chuẩn vệ sinh trong và ngoài nhà lên 90% trong 2 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Ban quản lý địa phương, cộng tác viên y tế.

  4. Nâng cao năng lực cán bộ y tế và cộng tác viên

    • Động từ hành động: Đào tạo, tập huấn nâng cao kiến thức và kỹ năng chẩn đoán, tư vấn phòng chống SD/SXHD cho cán bộ y tế tuyến cơ sở và cộng tác viên.
    • Target metric: 100% cán bộ y tế tuyến xã được đào tạo trong 1 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Sở Y tế phối hợp với các viện nghiên cứu.

  5. Khuyến khích sự tham gia của cộng đồng

    • Động từ hành động: Xây dựng mô hình cộng đồng tự quản về phòng chống SD/SXHD, vận động người dân tham gia các hoạt động diệt muỗi, bọ gậy.
    • Target metric: 80% hộ gia đình tham gia các hoạt động phòng chống trong 1 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Các tổ chức xã hội, đoàn thể địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ y tế công cộng và nhân viên y tế tuyến cơ sở

    • Lợi ích: Nắm bắt thực trạng kiến thức và thực hành phòng chống SD/SXHD tại địa phương, từ đó xây dựng kế hoạch can thiệp phù hợp.
    • Use case: Thiết kế chương trình đào tạo, truyền thông giáo dục sức khỏe.

  2. Nhà quản lý và hoạch định chính sách y tế

    • Lợi ích: Hiểu rõ các yếu tố ảnh hưởng đến dịch bệnh và hiệu quả các biện pháp phòng chống để đưa ra chính sách hỗ trợ.
    • Use case: Lập kế hoạch đầu tư hạ tầng cấp nước, vệ sinh môi trường.

  3. Các tổ chức phi chính phủ và cộng đồng

    • Lợi ích: Có cơ sở khoa học để triển khai các hoạt động vận động cộng đồng, nâng cao nhận thức và thay đổi hành vi.
    • Use case: Tổ chức chiến dịch truyền thông, vận động diệt muỗi, bọ gậy.

  4. Nghiên cứu sinh và học viên ngành y tế công cộng

    • Lợi ích: Tham khảo phương pháp nghiên cứu, phân tích dữ liệu và kết quả thực tiễn về phòng chống bệnh truyền nhiễm.
    • Use case: Phát triển đề tài nghiên cứu tiếp theo hoặc áp dụng mô hình nghiên cứu tương tự.

Câu hỏi thường gặp

  1. Bệnh sốt xuất huyết dengue là gì và nguy hiểm như thế nào?
    Bệnh SD/SXHD là bệnh truyền nhiễm cấp tính do vi-rút dengue gây ra, lây truyền qua muỗi Aedes aegypti. Bệnh có thể gây sốt cao, xuất huyết, sốc và tử vong nếu không được điều trị kịp thời. Tỷ lệ tử vong trung bình khoảng 5%, đặc biệt nguy hiểm với trẻ em dưới 15 tuổi.

  2. Người dân huyện Hạtsaiphong có hiểu biết như thế nào về bệnh SD/SXHD?
    Khoảng 98% người dân đã từng nghe về bệnh, 92% biết các triệu chứng, 90,5% nhận thức bệnh nguy hiểm và 94% hiểu đường lây truyền qua muỗi. Tuy nhiên, một số biện pháp phòng chống như thả cá diệt bọ gậy vẫn còn ít người biết và thực hành.

  3. Các biện pháp phòng chống SD/SXHD hiệu quả nhất hiện nay là gì?
    Nằm màn tránh muỗi đốt, dùng hóa chất diệt muỗi, thu dọn dụng cụ phế thải, đậy kín dụng cụ chứa nước và thau rửa DCCN thường xuyên là các biện pháp cơ bản. Thả cá diệt bọ gậy cũng được khuyến khích nhưng chưa phổ biến.

  4. Tại sao việc cung cấp nước sinh hoạt lại ảnh hưởng đến dịch bệnh?
    Cung cấp nước không ổn định khiến người dân phải dự trữ nước trong các dụng cụ chứa nước, tạo môi trường thuận lợi cho muỗi Aedes aegypti sinh sản. Do đó, cải thiện hệ thống cấp nước giúp giảm nơi sinh sản của muỗi và giảm nguy cơ dịch bệnh.

  5. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả phòng chống SD/SXHD tại cộng đồng?
    Cần kết hợp truyền thông giáo dục sức khỏe nâng cao nhận thức, cải thiện điều kiện vệ sinh môi trường, cung cấp nước sạch, đào tạo cán bộ y tế và huy động sự tham gia tích cực của cộng đồng trong các hoạt động phòng chống.

Kết luận

  • Người dân huyện Hạtsaiphong có kiến thức tương đối tốt về bệnh SD/SXHD và các biện pháp phòng chống cơ bản, nhưng vẫn còn khoảng cách giữa kiến thức và thực hành một số biện pháp hiệu quả.
  • Tình trạng vệ sinh và cung cấp nước sinh hoạt không ổn định là những yếu tố môi trường quan trọng ảnh hưởng đến sự phát triển của muỗi truyền bệnh.
  • Trình độ học vấn và loại nhà ở ảnh hưởng đến nhận thức và thực hành phòng chống bệnh của người dân.
  • Cần tăng cường truyền thông giáo dục, cải thiện hạ tầng cấp nước và vệ sinh môi trường, đồng thời huy động sự tham gia của cộng đồng để nâng cao hiệu quả phòng chống SD/SXHD.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, giám sát đánh giá hiệu quả và mở rộng nghiên cứu tại các khu vực khác.

Call-to-action: Các cơ quan y tế, chính quyền địa phương và tổ chức cộng đồng cần phối hợp chặt chẽ để thực hiện các biện pháp phòng chống SD/SXHD một cách đồng bộ và bền vững, nhằm bảo vệ sức khỏe cộng đồng và hạn chế dịch bệnh tái phát.