Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng, việc hiểu và dịch chính xác các văn bản pháp lý tiếng Anh trở thành yêu cầu cấp thiết đối với các chuyên gia pháp lý. Tại Việt Nam, đặc biệt là tại Trường Đại học Luật Hà Nội (HLU), sinh viên ngành Ngôn ngữ Anh chuyên ngành Legal English đang phải đối mặt với nhiều khó khăn trong việc dịch thuật các văn bản pháp lý. Theo khảo sát với 241 sinh viên thuộc các khóa 45 và 46, khoảng 68,9% là nữ và 31,1% là nam, phần lớn sinh viên có động lực học tập cao nhưng vẫn gặp nhiều trở ngại trong việc dịch thuật. Mục tiêu nghiên cứu nhằm xác định các khó khăn chính trong dịch thuật văn bản pháp lý của sinh viên ngành Legal English tại HLU, từ đó đề xuất các giải pháp phù hợp nhằm nâng cao năng lực dịch thuật, đáp ứng yêu cầu nghề nghiệp trong thời gian học tập và sau khi ra trường. Nghiên cứu được thực hiện trong học kỳ đầu năm học 2023-2024, tập trung vào sinh viên tại HLU, với ý nghĩa quan trọng trong việc cải thiện chất lượng đào tạo và hỗ trợ sinh viên phát triển kỹ năng dịch thuật pháp lý chuyên sâu.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết dịch thuật hiện đại, trong đó có định nghĩa dịch thuật của Catford về việc thay thế văn bản từ ngôn ngữ nguồn sang ngôn ngữ đích dựa trên lý thuyết ngôn ngữ học hệ thống chức năng của Halliday. Nida (1964) coi dịch thuật là một ngành khoa học với mô tả chính xác về việc chuyển tải thông điệp giữa các ngôn ngữ. Newmark nhấn mạnh tính điều kiện và không tuyệt đối trong dịch thuật, trong khi Hermans (2019) định nghĩa dịch thuật là sự thay thế một phát ngôn bằng một phát ngôn tương đương về hình thức, ngữ nghĩa hoặc ngữ dụng trong ngôn ngữ khác. Ngoài ra, nghiên cứu tập trung vào đặc điểm của Legal English – ngôn ngữ pháp lý tiếng Anh, bao gồm các đặc trưng từ vựng như thuật ngữ chuyên ngành, từ cổ, cặp từ đôi/triplets, động từ cụm, và các đặc điểm cú pháp như câu dài, danh hóa, và phong cách vô nhân xưng. Khung lý thuyết này giúp phân tích các khó khăn trong dịch thuật văn bản pháp lý, đặc biệt là sự khác biệt về hệ thống pháp luật và văn hóa giữa tiếng Anh và tiếng Việt.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp (mixed-methods), kết hợp cả phương pháp định lượng và định tính. Dữ liệu định lượng được thu thập qua bảng câu hỏi với 21 phát biểu về các đặc điểm từ vựng và cú pháp của Legal English, áp dụng thang đo Likert 5 điểm, với cỡ mẫu 151 sinh viên được chọn ngẫu nhiên phân tầng từ tổng số 241 sinh viên ngành Legal English khóa 45 và 46 tại HLU. Dữ liệu định tính được thu thập qua 30 cuộc phỏng vấn bán cấu trúc nhằm khai thác sâu các quan điểm và kinh nghiệm của sinh viên trong quá trình dịch thuật. Quá trình thu thập dữ liệu diễn ra trong học kỳ đầu năm học 2023-2024, sử dụng công cụ Microsoft Excel và phần mềm IBM SPSS v.25 để xử lý và phân tích dữ liệu định lượng, đồng thời sử dụng phần mềm NVivo V.12 để phân tích dữ liệu định tính. Việc kết hợp hai nguồn dữ liệu giúp tăng độ tin cậy và tính chính xác của kết quả nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Khó khăn liên quan đến đặc điểm từ vựng pháp lý: Sinh viên gặp nhiều trở ngại khi dịch các thuật ngữ chuyên ngành (điểm trung bình M=3.8), từ cổ và các biểu thức Latin hoặc Pháp (M=3.76), cũng như các cặp từ đôi và ba (doublets và triplets) truyền tải một khái niệm pháp lý duy nhất (M=3.53). Khoảng 36,4% sinh viên cho biết từ cổ như "hereinafter" gây khó hiểu, trong khi 36,4% khác trung lập về vấn đề này. Các phép ẩn dụ và hoán dụ pháp lý được đánh giá là khó nhất (M=3.9).

  2. Khó khăn về đặc điểm cú pháp: Các vấn đề như bố cục văn bản pháp lý (M=3.96), các biểu thức song song và cặp từ đôi (M=3.55), dấu câu và viết hoa (M=3.42) được sinh viên đánh giá là những trở ngại lớn khi dịch. Câu dài và cấu trúc phức tạp cũng gây khó khăn nhưng mức độ thấp hơn (M=3.39). Tenses và phủ định kép được xem là ít gây khó khăn nhất (M=3.23 và M=3.36).

  3. Khó khăn khác: Thiếu kiến thức pháp lý chuyên sâu được xem là trở ngại lớn nhất (M=3.79), tiếp theo là khó khăn trong việc lựa chọn từ ngữ phù hợp với mức độ trang trọng (M=3.53) và tìm tương đương thuật ngữ chính xác (M=3.05). Khó khăn về khái niệm hoặc chuẩn mực pháp lý được đánh giá thấp hơn (M=3.36).

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy sinh viên ngành Legal English tại HLU chủ yếu gặp khó khăn do đặc điểm từ vựng pháp lý phức tạp, đặc biệt là các thuật ngữ chuyên ngành, từ cổ và các biểu thức Latin/Pháp, cũng như các cặp từ đôi/triplets. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây về dịch thuật pháp lý tại các quốc gia khác và Việt Nam, nhấn mạnh vai trò của kiến thức văn hóa và pháp luật trong dịch thuật. Về mặt cú pháp, bố cục văn bản pháp lý và các biểu thức song song là những thách thức lớn, phản ánh tính chất đặc thù và phức tạp của ngôn ngữ pháp lý. Thiếu hụt kiến thức pháp luật chuyên sâu là nguyên nhân chính dẫn đến khó khăn trong việc tìm kiếm tương đương thuật ngữ và lựa chọn từ ngữ phù hợp, điều này cũng được xác nhận qua các phỏng vấn bán cấu trúc. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện mức độ khó khăn trung bình của từng nhóm đặc điểm từ vựng và cú pháp, cũng như bảng so sánh tỷ lệ phần trăm sinh viên gặp khó khăn theo từng loại khó khăn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo kiến thức pháp luật chuyên sâu: Cần bổ sung thêm các học phần pháp luật cơ bản và chuyên ngành trong chương trình đào tạo Legal English để sinh viên có nền tảng vững chắc, giảm thiểu khó khăn trong việc hiểu và dịch thuật các thuật ngữ pháp lý. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: Ban giám hiệu và khoa Ngoại ngữ pháp lý.

  2. Phát triển kỹ năng sử dụng công nghệ hỗ trợ dịch thuật: Khuyến khích sinh viên sử dụng các công cụ dịch thuật hỗ trợ như từ điển pháp lý điện tử, phần mềm dịch thuật có trợ giúp máy tính (CAT tools) và các nguồn tài nguyên trực tuyến để nâng cao hiệu quả và độ chính xác trong dịch thuật. Thời gian thực hiện: ngay lập tức và liên tục; Chủ thể: giảng viên và sinh viên.

  3. Tổ chức các buổi hội thảo, workshop chuyên đề về dịch thuật pháp lý: Mời chuyên gia pháp lý và dịch thuật để chia sẻ kinh nghiệm, kỹ thuật dịch thuật và giải đáp thắc mắc, giúp sinh viên tiếp cận thực tiễn và nâng cao kỹ năng. Thời gian thực hiện: hàng học kỳ; Chủ thể: khoa Ngoại ngữ pháp lý.

  4. Xây dựng tài liệu tham khảo và bộ từ điển pháp lý song ngữ: Phát triển bộ tài liệu chuyên ngành và từ điển pháp lý tiếng Anh - tiếng Việt cập nhật, dễ tiếp cận để hỗ trợ sinh viên trong quá trình học tập và dịch thuật. Thời gian thực hiện: 1-3 năm; Chủ thể: nhóm nghiên cứu và nhà xuất bản đại học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên ngành Legal English và các ngành liên quan: Giúp hiểu rõ các khó khăn thực tế trong dịch thuật pháp lý, từ đó có kế hoạch học tập và rèn luyện phù hợp.

  2. Giảng viên và nhà quản lý đào tạo: Cung cấp cơ sở khoa học để điều chỉnh chương trình đào tạo, xây dựng phương pháp giảng dạy hiệu quả hơn.

  3. Chuyên gia dịch thuật pháp lý và phiên dịch viên: Tham khảo các khó khăn phổ biến và giải pháp thực tiễn nhằm nâng cao chất lượng dịch thuật trong công việc.

  4. Nhà nghiên cứu ngôn ngữ và dịch thuật: Là tài liệu tham khảo quý giá cho các nghiên cứu tiếp theo về dịch thuật pháp lý, đặc biệt trong bối cảnh Việt Nam và các nước có hệ thống pháp luật khác biệt.

Câu hỏi thường gặp

  1. Khó khăn lớn nhất của sinh viên khi dịch văn bản pháp lý là gì?
    Khó khăn chủ yếu nằm ở việc hiểu và dịch các thuật ngữ chuyên ngành, từ cổ và các biểu thức Latin/Pháp, cũng như các cặp từ đôi/triplets. Ví dụ, nhiều sinh viên không hiểu rõ nghĩa của từ "hereinafter" dẫn đến dịch sai.

  2. Phương pháp nào giúp sinh viên vượt qua khó khăn trong dịch thuật?
    Sử dụng từ điển chuyên ngành, tham khảo văn bản pháp lý gốc, hỏi ý kiến chuyên gia và tận dụng công nghệ dịch thuật là những phương pháp hiệu quả được sinh viên áp dụng.

  3. Tại sao kiến thức pháp luật lại quan trọng trong dịch thuật pháp lý?
    Kiến thức pháp luật giúp người dịch hiểu đúng ngữ cảnh và ý nghĩa của thuật ngữ, tránh dịch sai lệch gây hiểu nhầm hoặc mất tính pháp lý của văn bản.

  4. Sinh viên có thể cải thiện kỹ năng dịch thuật pháp lý như thế nào?
    Ngoài việc học tập chuyên sâu, sinh viên nên tham gia các khóa đào tạo kỹ năng dịch thuật, thực hành dịch nhiều loại văn bản pháp lý và sử dụng công cụ hỗ trợ dịch thuật.

  5. Nghiên cứu này có thể áp dụng cho các ngành khác không?
    Mặc dù tập trung vào ngành Legal English, các kết quả và giải pháp cũng có thể tham khảo cho các ngành học liên quan đến dịch thuật chuyên ngành khác như y tế, kỹ thuật, kinh tế.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã xác định rõ các khó khăn chính trong dịch thuật văn bản pháp lý của sinh viên ngành Legal English tại HLU, tập trung vào đặc điểm từ vựng và cú pháp pháp lý.
  • Thiếu hụt kiến thức pháp luật chuyên sâu là nguyên nhân cốt lõi gây ra nhiều khó khăn trong dịch thuật.
  • Các giải pháp đề xuất bao gồm tăng cường đào tạo pháp luật, ứng dụng công nghệ dịch thuật, tổ chức hội thảo chuyên đề và xây dựng tài liệu tham khảo chuyên ngành.
  • Nghiên cứu góp phần nâng cao chất lượng đào tạo và hỗ trợ sinh viên phát triển kỹ năng dịch thuật pháp lý, đáp ứng yêu cầu nghề nghiệp trong bối cảnh hội nhập quốc tế.
  • Các bước tiếp theo nên tập trung vào triển khai các giải pháp đề xuất và mở rộng nghiên cứu sang các đối tượng và lĩnh vực dịch thuật khác.

Hành động ngay: Các nhà quản lý đào tạo và giảng viên nên xem xét áp dụng các khuyến nghị để cải thiện chương trình đào tạo Legal English, đồng thời sinh viên cần chủ động sử dụng các công cụ và tài liệu hỗ trợ để nâng cao kỹ năng dịch thuật.