Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn 1886 – 1897, Nha Kinh lược Bắc Kỳ được thành lập nhằm thay mặt triều đình nhà Nguyễn trực tiếp quản lý và điều hành các hoạt động hành chính tại Bắc Kỳ, đặc biệt là trên địa bàn Hà Nội. Sau 11 năm hoạt động, cơ quan này đã để lại một khối lượng tài liệu Hán Nôm đồ sộ với 3525 tập, phản ánh đa dạng các mặt chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội và tổ chức bộ máy nhà nước thời kỳ thuộc địa. Tuy nhiên, nguồn tài liệu quý giá này vẫn còn ít được khai thác và nghiên cứu sâu rộng. Mục tiêu của luận văn là khảo cứu, phân loại và đánh giá giá trị của tài liệu Hán Nôm Nha Kinh lược Bắc Kỳ về Hà Nội, nhằm cung cấp cái nhìn tổng quan và hệ thống về loại hình văn bản, nội dung cũng như giá trị sử liệu của khối tài liệu này. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào tài liệu liên quan đến địa bàn Hà Nội trong giai đoạn 1886 – 1897, bao gồm cả thành phố Hà Nội và tỉnh Hà Nội với các biến động địa giới hành chính phức tạp. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc làm sáng tỏ vai trò của Nha Kinh lược Bắc Kỳ trong quản lý hành chính thời kỳ đầu thuộc địa, đồng thời góp phần bảo tồn và phát huy giá trị tài liệu Hán Nôm trong nghiên cứu lịch sử, văn hóa và hành chính Việt Nam cuối thế kỷ XIX.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về văn bản học Hán Nôm, quản lý hành chính nhà nước và lịch sử hành chính Việt Nam thời thuộc địa. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  • Văn bản học Hán Nôm: Nghiên cứu về chất liệu, thể thức, niên đại, tác giả và loại hình văn bản hành chính Hán Nôm, giúp phân tích đặc điểm hình thức và nội dung của tài liệu Nha Kinh lược Bắc Kỳ.

  • Lý thuyết quản lý hành chính nhà nước: Định nghĩa và phân loại văn bản quản lý nhà nước, bao gồm các văn bản có tính quyền lực đơn phương, mang hệ quả pháp lý, do các cơ quan nhà nước có thẩm quyền ban hành. Lý thuyết này giúp đánh giá chức năng, nhiệm vụ và vai trò của Nha Kinh lược Bắc Kỳ trong hệ thống hành chính thời kỳ thuộc địa.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: văn bản hành chính, văn bản quản lý nhà nước, thể thức văn bản, niên đại văn bản, tác giả văn bản, và phân loại loại hình văn bản (chiếu, chỉ, dụ, tấu, tư, nghị định, báo cáo).

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu văn bản học Hán Nôm kết hợp với phương pháp liên ngành giữa sử học, ấn chương học và lưu trữ học. Cụ thể:

  • Nguồn dữ liệu: 3525 tập tài liệu Hán Nôm Nha Kinh lược Bắc Kỳ, trong đó tập trung khảo cứu các văn bản liên quan đến địa bàn Hà Nội giai đoạn 1886 – 1897, với tổng số gần 93.000 văn bản.

  • Phương pháp phân tích: Phân loại tài liệu theo tiêu chí văn bản học (chất liệu, thể thức, niên đại, tác giả, dấu ấn), phân loại theo nội dung (quản lý hành chính, kinh tế, xã hội, văn hóa, quân sự), đối chiếu so sánh với các nguồn tài liệu cùng thời và các nghiên cứu trước đó.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 1886 – 1897, tương ứng với thời gian hoạt động của Nha Kinh lược Bắc Kỳ, đồng thời khảo sát các văn bản có niên đại trước và sau giai đoạn này để làm rõ nguồn gốc và sự tiếp nối của tài liệu.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Lựa chọn các văn bản tiêu biểu về mặt hình thức và nội dung, đặc biệt các văn bản liên quan đến quản lý hành chính, bổ dụng quan chức, địa giới hành chính và các văn bản trao đổi giữa Nha Kinh lược với các cơ quan trung ương, địa phương và chính quyền Pháp.

Phương pháp nghiên cứu đảm bảo tính hệ thống, khách quan và toàn diện, giúp làm rõ giá trị nội dung và hình thức của tài liệu Hán Nôm Nha Kinh lược Bắc Kỳ.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đặc điểm hình thức và chất liệu văn bản: Tài liệu chủ yếu được viết tay bằng chữ Hán Nôm trên giấy dó thủ công, với kích thước phổ biến từ 15,7 cm đến 18,2 cm chiều rộng và 28,4 cm đến 31,2 cm chiều dài. Một số ít văn bản sử dụng giấy công nghiệp (giấy Tây) có in dấu hiệu của chính quyền Pháp. Văn bản tuân thủ nghiêm ngặt thể thức hành chính phong kiến và có sự ảnh hưởng của văn bản hành chính Pháp, thể hiện qua việc ghi quốc hiệu, niên hiệu, cơ quan ban hành, ký tên và đóng dấu.

  2. Phân loại và niên đại văn bản: Tài liệu bao gồm nhiều loại hình văn bản hành chính như chiếu, chỉ, dụ, tấu, tư, tư trình, trình, bẩm, nghị định, báo cáo, hiệp định. Niên đại chủ yếu thuộc triều Đồng Khánh và Thành Thái, với một số ít văn bản sao chép từ thời Tự Đức và Hàm Nghi. Việc ghi niên đại theo niên hiệu phong kiến kết hợp với hệ can chi của Pháp cho thấy sự giao thoa văn hóa hành chính.

  3. Vai trò và chức năng của Nha Kinh lược Bắc Kỳ: Nha Kinh lược là cơ quan hành chính cao nhất ở Bắc Kỳ, thay mặt vua điều hành mọi công việc hành chính, nhưng quyền hạn thực tế bị giới hạn bởi chính quyền Pháp. Nha Kinh lược vừa là trung gian truyền đạt công văn giữa triều đình, chính quyền Pháp và địa phương, vừa quản lý các vấn đề về quan chức, địa giới, an ninh, kinh tế, văn hóa, giáo dục.

  4. Quản lý quan chức và địa giới hành chính: Tài liệu phản ánh chi tiết các thủ tục bổ dụng, thăng giáng, hoán đổi quan chức từ cấp huyện trở xuống, với sự tham gia của Nha Kinh lược, Thống sứ Bắc Kỳ và Bộ Lại. Địa giới hành chính Hà Nội thời kỳ này có nhiều biến động, được ghi chép và điều chỉnh qua các nghị định, công văn, thể hiện sự phức tạp trong quản lý hành chính thuộc địa.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy tài liệu Hán Nôm Nha Kinh lược Bắc Kỳ là nguồn sử liệu quý giá, cung cấp thông tin toàn diện về bộ máy hành chính, quan hệ quyền lực giữa triều đình Huế và chính quyền thực dân Pháp, cũng như các hoạt động xã hội, kinh tế, văn hóa tại Bắc Kỳ cuối thế kỷ XIX. Việc sử dụng đồng thời chữ Hán Nôm và các yếu tố văn bản hành chính Pháp phản ánh sự chuyển đổi và giao thoa văn hóa trong quản lý hành chính thời kỳ thuộc địa.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, luận văn đã mở rộng phạm vi khảo cứu từ các bài viết giới thiệu đơn lẻ sang phân tích tổng thể, hệ thống về loại hình văn bản và nội dung tài liệu. Việc phân loại văn bản theo tiêu chí văn bản học và nội dung hành chính giúp người nghiên cứu dễ dàng khai thác và sử dụng tài liệu trong các lĩnh vực lịch sử, văn hóa, hành chính học.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ phân bố loại hình văn bản theo niên đại, bảng thống kê kích thước giấy và chất liệu, cũng như sơ đồ tổ chức bộ máy Nha Kinh lược Bắc Kỳ và mối quan hệ quyền lực giữa các cơ quan. Bảng so sánh các loại hình văn bản hành chính phong kiến và thực dân cũng góp phần làm rõ đặc điểm riêng biệt của khối tài liệu.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng hệ thống số hóa và lưu trữ điện tử: Đề nghị các cơ quan lưu trữ quốc gia phối hợp với các viện nghiên cứu để số hóa toàn bộ tài liệu Hán Nôm Nha Kinh lược Bắc Kỳ, tạo cơ sở dữ liệu điện tử truy cập mở nhằm bảo tồn và phát huy giá trị tài liệu. Mục tiêu hoàn thành trong vòng 3 năm, do Trung tâm Lưu trữ quốc gia I chủ trì.

  2. Phát triển chương trình đào tạo chuyên sâu về văn bản học Hán Nôm: Tổ chức các khóa học, hội thảo chuyên môn nhằm nâng cao năng lực nghiên cứu, phiên dịch và phân tích tài liệu Hán Nôm cho cán bộ nghiên cứu, sinh viên ngành Hán Nôm và lịch sử. Thời gian triển khai trong 2 năm, do các trường đại học và viện nghiên cứu phối hợp thực hiện.

  3. Khuyến khích nghiên cứu liên ngành và công bố khoa học: Hỗ trợ các đề tài nghiên cứu liên ngành về lịch sử, văn hóa, hành chính dựa trên tài liệu Nha Kinh lược Bắc Kỳ, đồng thời tổ chức hội thảo quốc tế để trao đổi, công bố kết quả nghiên cứu. Mục tiêu tăng số lượng bài báo khoa học và sách chuyên khảo trong 5 năm tới.

  4. Ứng dụng tài liệu vào giảng dạy và phát triển du lịch văn hóa: Sử dụng tài liệu làm tư liệu giảng dạy trong các chương trình lịch sử, văn hóa Việt Nam cuối thế kỷ XIX, đồng thời phát triển các tour du lịch văn hóa lịch sử tại Hà Nội dựa trên các sự kiện, địa danh liên quan đến Nha Kinh lược Bắc Kỳ. Chủ thể thực hiện là các trường đại học, sở văn hóa và du lịch Hà Nội, với kế hoạch triển khai trong 3 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu lịch sử và văn hóa Việt Nam: Luận văn cung cấp nguồn tư liệu quý giá về lịch sử hành chính, xã hội và văn hóa Bắc Kỳ cuối thế kỷ XIX, giúp các nhà nghiên cứu có cơ sở để phân tích sâu hơn về giai đoạn chuyển tiếp từ phong kiến sang thuộc địa.

  2. Sinh viên và giảng viên ngành Hán Nôm, Lịch sử, Văn hóa: Tài liệu và phân tích trong luận văn hỗ trợ việc học tập, giảng dạy và nghiên cứu chuyên sâu về văn bản học Hán Nôm, cũng như lịch sử hành chính Việt Nam.

  3. Cán bộ lưu trữ và quản lý tài liệu lịch sử: Luận văn cung cấp phương pháp phân loại, đánh giá và bảo quản tài liệu Hán Nôm, giúp nâng cao hiệu quả công tác lưu trữ và phát huy giá trị tài liệu.

  4. Nhà quản lý văn hóa và phát triển du lịch: Thông tin về lịch sử hành chính và các sự kiện liên quan đến Nha Kinh lược Bắc Kỳ có thể được ứng dụng trong phát triển các sản phẩm du lịch văn hóa, góp phần quảng bá giá trị di sản văn hóa Hà Nội.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tài liệu Hán Nôm Nha Kinh lược Bắc Kỳ có giá trị gì đối với nghiên cứu lịch sử?
    Tài liệu cung cấp thông tin chi tiết về bộ máy hành chính, quan hệ quyền lực và các hoạt động xã hội, kinh tế, văn hóa tại Bắc Kỳ cuối thế kỷ XIX, giúp làm sáng tỏ giai đoạn chuyển tiếp từ phong kiến sang thuộc địa.

  2. Phương pháp nghiên cứu chính được sử dụng trong luận văn là gì?
    Luận văn sử dụng phương pháp văn bản học Hán Nôm kết hợp với phương pháp liên ngành giữa sử học, ấn chương học và lưu trữ học để phân tích hình thức và nội dung tài liệu.

  3. Tại sao tài liệu lại có niên đại trước khi Nha Kinh lược được thành lập?
    Một số văn bản là bản sao hoặc công văn trao đổi giữa các cơ quan địa phương trước khi Nha Kinh lược thành lập, sau đó được tập hợp vào phông tài liệu này để lưu trữ và quản lý.

  4. Loại hình văn bản nào chiếm ưu thế trong tài liệu?
    Các văn bản hành chính trao đổi giữa các cơ quan địa phương và Nha Kinh lược như tư, tư trình, trình, bẩm chiếm ưu thế, trong khi các loại hình chiếu, chỉ, dụ do vua ban hành ít hơn.

  5. Làm thế nào để khai thác hiệu quả tài liệu này trong nghiên cứu?
    Nghiên cứu cần dựa trên phân loại theo tiêu chí văn bản học và nội dung, kết hợp đối chiếu với các nguồn tài liệu khác cùng thời, đồng thời sử dụng kiến thức liên ngành để hiểu rõ bối cảnh lịch sử và hành chính.

Kết luận

  • Luận văn là công trình đầu tiên nghiên cứu tổng quan, toàn diện về tài liệu Hán Nôm Nha Kinh lược Bắc Kỳ liên quan đến Hà Nội giai đoạn 1886 – 1897.
  • Tài liệu phản ánh rõ nét bộ máy hành chính, quan hệ quyền lực giữa triều đình Huế và chính quyền thực dân Pháp, cũng như các hoạt động xã hội, kinh tế, văn hóa tại Bắc Kỳ cuối thế kỷ XIX.
  • Phân loại và đánh giá chi tiết về hình thức, niên đại, tác giả và loại hình văn bản giúp nâng cao hiệu quả khai thác tài liệu trong nghiên cứu lịch sử và văn hóa.
  • Đề xuất các giải pháp số hóa, đào tạo, nghiên cứu liên ngành và ứng dụng tài liệu vào giảng dạy, phát triển du lịch văn hóa nhằm bảo tồn và phát huy giá trị tài liệu.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai số hóa tài liệu, tổ chức đào tạo chuyên sâu, thúc đẩy nghiên cứu khoa học và ứng dụng thực tiễn, kêu gọi sự phối hợp của các cơ quan lưu trữ, viện nghiên cứu và địa phương.

Hãy tiếp cận và khai thác nguồn tư liệu quý giá này để góp phần làm sáng tỏ lịch sử và văn hóa Việt Nam cuối thế kỷ XIX, đồng thời bảo tồn di sản văn hóa Hán Nôm cho các thế hệ tương lai.