Tổng quan nghiên cứu

Du lịch cộng đồng hiện là một xu hướng phát triển bền vững, góp phần nâng cao đời sống kinh tế - xã hội và bảo tồn văn hóa bản địa. Tỉnh Phú Thọ, với vị trí là vùng lõi của không gian văn hóa Đất Tổ, lưu giữ nhiều di sản văn hóa đặc sắc, trong đó cộng đồng người Dao chiếm vị trí quan trọng với hơn 13.000 người, chiếm trên 0,9% dân số toàn tỉnh. Người Dao sinh sống tập trung tại các huyện Thanh Sơn, Tân Sơn và Yên Lập, với hai nhóm chính là Dao Tiền và Dao Quần Chẹt, giữ gìn nhiều phong tục, tập quán đặc trưng. Tuy nhiên, việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của người Dao còn nhiều khó khăn, trong khi tiềm năng phát triển du lịch cộng đồng dựa trên văn hóa dân tộc này chưa được khai thác hiệu quả.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm nhận diện và làm sáng tỏ các giá trị văn hóa đặc trưng của người Dao ở Phú Thọ, đồng thời đề xuất các giải pháp bảo tồn và khai thác những giá trị này phục vụ phát triển du lịch cộng đồng, góp phần cải thiện sinh kế người dân địa phương. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào giai đoạn từ năm 2010 đến nay tại ba huyện có đông người Dao sinh sống. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đa dạng hóa sản phẩm du lịch địa phương, tạo lợi thế cạnh tranh và thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững dựa trên bản sắc văn hóa dân tộc.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về văn hóa tộc người và phát triển du lịch cộng đồng. Văn hóa tộc người được hiểu là tổng thể các giá trị vật chất và tinh thần do cộng đồng dân tộc sáng tạo trong quá trình tương tác với môi trường tự nhiên và xã hội. Du lịch cộng đồng là phương thức phát triển du lịch bền vững, trong đó cộng đồng địa phương tham gia trực tiếp vào các hoạt động du lịch, được hưởng lợi ích kinh tế và bảo tồn văn hóa, môi trường.

Mô hình phát triển du lịch cộng đồng được xây dựng dựa trên nguyên tắc phát triển bền vững, bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và văn hóa, đồng thời nâng cao quyền lực và nhận thức của cộng đồng. Các khái niệm chính bao gồm: du lịch dựa vào cộng đồng, phát triển bền vững, bảo tồn văn hóa dân tộc, và chuyển đổi sinh kế cho cộng đồng bản địa.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp liên ngành kết hợp hệ thống hóa, so sánh, phân tích và tổng hợp nhằm có cái nhìn toàn diện về văn hóa người Dao gắn với phát triển du lịch cộng đồng. Phương pháp điền dã được áp dụng qua khảo sát thực tế tại các bản người Dao ở huyện Yên Lập, phỏng vấn 10 hộ dân, trong đó 5 hộ kinh doanh du lịch và 5 hộ chưa kinh doanh do điều kiện kinh tế hạn chế. Phương pháp chuyên gia được sử dụng để thu thập ý kiến từ các nhà nghiên cứu, cán bộ quản lý văn hóa và chính quyền địa phương nhằm kiểm nghiệm và bổ sung nhận thức.

Nguồn dữ liệu bao gồm tài liệu nghiên cứu trước đây, số liệu thống kê của Ban Dân tộc tỉnh Phú Thọ, báo cáo ngành du lịch, và dữ liệu thu thập từ thực địa. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phương pháp định tính và định lượng, tập trung vào nhận diện giá trị văn hóa, đánh giá tiềm năng du lịch và đề xuất giải pháp phát triển. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2017 đến 2019.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Giá trị văn hóa đặc trưng của người Dao: Người Dao ở Phú Thọ giữ gìn nhiều giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể như nghề làm giấy dó truyền thống, lễ cấp sắc, hát Páo Dung, trang phục đặc trưng, phong tục tập quán và tín ngưỡng thờ Bàn Vương. Ví dụ, giấy dó được làm thủ công từ măng cây vầu và nhựa cây, có độ bền cao, được sử dụng trong các nghi lễ và làm tranh thờ. Lễ cấp sắc được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, thể hiện sự trưởng thành và quyền tham gia cộng đồng của nam giới người Dao.

  2. Tiềm năng phát triển du lịch cộng đồng: Phú Thọ có nhiều điểm du lịch sinh thái và văn hóa như Vườn quốc gia Xuân Sơn, Ao Giời - Suối Tiên, Đầm Ao Châu, khu du lịch nước khoáng nóng Thanh Thủy, nơi người Dao sinh sống tập trung. Lượt khách du lịch đến tỉnh tăng gần 6 lần từ năm 2000 đến 2012, với doanh thu du lịch tăng trưởng 9,25%/năm. Tuy nhiên, các sản phẩm du lịch cộng đồng còn đơn điệu, mang tính tự phát, chưa khai thác tối đa giá trị văn hóa người Dao.

  3. Khó khăn trong bảo tồn và phát huy văn hóa: Người Dao ở Phú Thọ còn gặp nhiều khó khăn về kinh tế, công tác bảo tồn văn hóa chưa đồng bộ, thiếu chính sách hỗ trợ hiệu quả. Việc phát triển du lịch cộng đồng chưa tạo ra lợi ích rõ ràng cho cộng đồng, sản phẩm du lịch thiếu tính đặc thù và chưa có sức cạnh tranh cao. Ví dụ, chỉ có khoảng 5 hộ dân trong số 10 hộ khảo sát tại Nga Hoàng kinh doanh du lịch, phần còn lại chưa tham gia do điều kiện kinh tế hạn chế.

  4. Mối quan hệ giữa văn hóa và du lịch cộng đồng: Văn hóa tộc người là tài nguyên quan trọng để phát triển du lịch cộng đồng, nhưng cần bảo tồn nguyên vẹn các yếu tố linh thiêng như lễ mật, nghi lễ thờ cúng. Du lịch cộng đồng phải đảm bảo sự tham gia chủ động của cộng đồng, bảo vệ bản sắc văn hóa và môi trường tự nhiên, tránh thương mại hóa quá mức làm mất giá trị văn hóa.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc khai thác giá trị văn hóa người Dao phục vụ phát triển du lịch cộng đồng tại Phú Thọ có nhiều tiềm năng nhưng cũng đối mặt với thách thức lớn. Việc bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống như nghề làm giấy dó, lễ cấp sắc, hát Páo Dung không chỉ giữ gìn bản sắc dân tộc mà còn tạo ra sản phẩm du lịch đặc thù hấp dẫn khách. So sánh với các địa phương như Sa Pa, Hà Giang, nơi du lịch cộng đồng phát triển mạnh mẽ dựa trên văn hóa dân tộc, Phú Thọ cần có chiến lược đầu tư bài bản hơn.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng lượt khách và doanh thu du lịch tỉnh Phú Thọ giai đoạn 2000-2012, bảng phân loại các giá trị văn hóa người Dao và sơ đồ mô hình phát triển du lịch cộng đồng bền vững. Việc kết hợp bảo tồn văn hóa với phát triển kinh tế qua du lịch cộng đồng sẽ góp phần nâng cao đời sống người Dao, đồng thời giữ gìn môi trường sinh thái và cảnh quan tự nhiên.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và phát triển sản phẩm du lịch đặc thù: Tập trung khai thác các giá trị văn hóa truyền thống như nghề làm giấy dó, lễ cấp sắc, hát Páo Dung để tạo ra sản phẩm du lịch độc đáo, hấp dẫn. Thời gian thực hiện trong 3-5 năm, chủ thể là chính quyền địa phương phối hợp với các doanh nghiệp du lịch và cộng đồng người Dao.

  2. Đầu tư cơ sở hạ tầng và đào tạo nguồn nhân lực: Xây dựng nhà văn hóa cộng đồng, cải thiện giao thông, cơ sở lưu trú homestay, đào tạo kỹ năng phục vụ du lịch cho người dân địa phương. Mục tiêu nâng cao chất lượng dịch vụ, thu hút 50.000 lượt khách đến năm 2025. Chủ thể thực hiện là chính quyền tỉnh, sở Văn hóa Thể thao và Du lịch, các tổ chức phi chính phủ.

  3. Bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống: Xây dựng chính sách bảo vệ các nghi lễ linh thiêng, tổ chức các hoạt động văn hóa truyền thống có kiểm soát, tránh thương mại hóa quá mức. Thời gian liên tục, chủ thể là cộng đồng người Dao, các nhà nghiên cứu và cơ quan quản lý văn hóa.

  4. Tăng cường quản lý và liên kết phát triển du lịch: Thiết lập mô hình quản lý du lịch cộng đồng có sự tham gia của cộng đồng, doanh nghiệp và chính quyền; xây dựng chuỗi sản phẩm du lịch liên kết giữa các điểm đến trong tỉnh và vùng lân cận. Mục tiêu nâng cao hiệu quả kinh tế và bảo vệ môi trường, thực hiện trong 5 năm tới.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý và hoạch định chính sách du lịch: Có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách phát triển du lịch cộng đồng bền vững, bảo tồn văn hóa dân tộc và nâng cao đời sống cộng đồng người Dao.

  2. Doanh nghiệp du lịch và nhà đầu tư: Tham khảo để phát triển sản phẩm du lịch đặc thù, đầu tư cơ sở hạ tầng và dịch vụ phù hợp với văn hóa và nhu cầu của cộng đồng địa phương.

  3. Nhà nghiên cứu văn hóa và du lịch: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về giá trị văn hóa người Dao, phương pháp nghiên cứu liên ngành và mô hình phát triển du lịch cộng đồng.

  4. Cộng đồng người Dao và các tổ chức phi chính phủ: Hỗ trợ trong việc bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống, nâng cao nhận thức và tham gia phát triển du lịch cộng đồng.

Câu hỏi thường gặp

  1. Du lịch cộng đồng là gì và có vai trò như thế nào đối với người Dao ở Phú Thọ?
    Du lịch cộng đồng là hình thức phát triển du lịch có sự tham gia trực tiếp của cộng đồng địa phương, giúp bảo tồn văn hóa và nâng cao đời sống kinh tế. Đối với người Dao, đây là cơ hội để giới thiệu bản sắc văn hóa độc đáo và cải thiện sinh kế.

  2. Những giá trị văn hóa đặc trưng nào của người Dao có thể khai thác trong du lịch?
    Các giá trị gồm nghề làm giấy dó truyền thống, lễ cấp sắc, hát Páo Dung, trang phục đặc trưng, phong tục tập quán và tín ngưỡng thờ Bàn Vương. Những yếu tố này tạo nên sản phẩm du lịch đặc thù hấp dẫn.

  3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để đánh giá giá trị văn hóa người Dao?
    Nghiên cứu sử dụng phương pháp liên ngành kết hợp hệ thống hóa, so sánh, phân tích, điền dã thực địa và phỏng vấn chuyên gia nhằm có cái nhìn toàn diện và khách quan.

  4. Khó khăn chính trong phát triển du lịch cộng đồng ở Phú Thọ là gì?
    Khó khăn gồm thiếu đầu tư cơ sở hạ tầng, sản phẩm du lịch đơn điệu, thiếu chính sách hỗ trợ đồng bộ, cộng đồng chưa được hưởng lợi đầy đủ và nguy cơ mất bản sắc văn hóa do thương mại hóa.

  5. Làm thế nào để bảo tồn các nghi lễ linh thiêng trong phát triển du lịch?
    Cần phân loại các nghi lễ thành những hoạt động có thể trình diễn và những lễ mật không được trình diễn, tổ chức các hoạt động mô phỏng hoặc nghệ thuật hóa, đồng thời giáo dục du khách tuân thủ quy tắc nghi lễ.

Kết luận

  • Người Dao ở Phú Thọ sở hữu nhiều giá trị văn hóa đặc sắc có thể khai thác phát triển du lịch cộng đồng bền vững.
  • Du lịch cộng đồng là phương thức hiệu quả để bảo tồn văn hóa, nâng cao đời sống và phát triển kinh tế địa phương.
  • Cần đầu tư cơ sở hạ tầng, đào tạo nguồn nhân lực và xây dựng sản phẩm du lịch đặc thù dựa trên bản sắc văn hóa người Dao.
  • Bảo tồn nghi lễ linh thiêng và phát huy giá trị truyền thống là yếu tố then chốt để phát triển du lịch có trách nhiệm.
  • Các bước tiếp theo bao gồm hoàn thiện chính sách, tăng cường quản lý, liên kết phát triển và quảng bá điểm đến nhằm thu hút khách du lịch trong và ngoài nước.

Hãy cùng chung tay bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa người Dao, đồng thời phát triển du lịch cộng đồng bền vững tại Phú Thọ để tạo nên những trải nghiệm du lịch độc đáo và góp phần nâng cao đời sống cộng đồng địa phương.