Tổng quan nghiên cứu
Trong bối cảnh các vấn đề môi trường ngày càng trở nên cấp bách, ý thức bảo vệ môi trường của người tiêu dùng tại Việt Nam, đặc biệt là tại TP. Hồ Chí Minh, đang có sự gia tăng rõ rệt. Theo số liệu từ báo Thống Nhất, năm 2022, trung bình mỗi ngày có khoảng 40 tấn rác thải và 70.000 m³ nước thải đổ vào hệ thống sông ngòi tại TP. Hồ Chí Minh, gây ô nhiễm nghiêm trọng. Bên cạnh đó, nhu cầu tiêu dùng của người dân tăng trưởng nhanh, với doanh số bán lẻ hàng tiêu dùng dự kiến tăng 9,5% trong năm 2022, vượt mức tăng trưởng kinh tế 6,5%. Điều này đặt ra thách thức lớn trong việc kiểm soát rác thải và ô nhiễm môi trường.
Luận văn tập trung nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến ý định mua hàng xanh của người tiêu dùng tại TP. Hồ Chí Minh, trong đó ba yếu tố chính được khảo sát là: mối quan tâm về môi trường, kiến thức nhận thức về sản phẩm xanh và niềm tin xanh. Mục tiêu nghiên cứu nhằm xác định mức độ ảnh hưởng của các yếu tố này đến ý định mua hàng xanh, đồng thời làm rõ vai trò trung gian của niềm tin xanh trong mối quan hệ giữa các yếu tố trên và ý định mua hàng xanh. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào người tiêu dùng tại TP. Hồ Chí Minh trong giai đoạn từ tháng 1 đến tháng 2 năm 2024, với mẫu khảo sát gồm 279 người đã từng mua sản phẩm xanh. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hỗ trợ các nhà quản lý, nhà tiếp thị và các cơ quan chức năng xây dựng chiến lược thúc đẩy tiêu dùng bền vững, góp phần bảo vệ môi trường và phát triển kinh tế xã hội bền vững.
Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Khung lý thuyết áp dụng
Luận văn dựa trên lý thuyết Hành động có lý trí (Theory of Reasoned Action - TRA) của Fishbein và Ajzen (1975), trong đó hành vi của con người được dự đoán bởi ý định hành vi, chịu ảnh hưởng bởi thái độ và chuẩn mực chủ quan. Ba khái niệm chính được nghiên cứu gồm:
- Mối quan tâm về môi trường (Environmental Concern - EC): Được định nghĩa là mức độ nhận thức và cam kết của người tiêu dùng đối với các vấn đề môi trường, ảnh hưởng đến động lực thay đổi hành vi tiêu dùng xanh.
- Kiến thức nhận thức về sản phẩm xanh (Green Perceived Knowledge - GPK): Bao gồm kiến thức khách quan và chủ quan của người tiêu dùng về sản phẩm xanh, khả năng hiểu và xử lý thông tin liên quan đến sản phẩm thân thiện môi trường.
- Niềm tin xanh (Green Trust - GT): Là sự tin tưởng của người tiêu dùng vào tính xác thực và hiệu quả của sản phẩm xanh, đóng vai trò trung gian trong việc hình thành ý định mua hàng xanh.
- Ý định mua hàng xanh (Green Purchase Intention - GPI): Là quyết định tâm lý của người tiêu dùng về việc ưu tiên lựa chọn sản phẩm thân thiện môi trường trong quá trình mua sắm.
Mô hình nghiên cứu được xây dựng dựa trên mô hình của Chairy & Alam (2019), trong đó EC và GPK là biến độc lập, GT là biến trung gian và GPI là biến phụ thuộc.
Phương pháp nghiên cứu
Nghiên cứu sử dụng phương pháp định lượng với thiết kế nghiên cứu cắt ngang. Dữ liệu được thu thập thông qua bảng câu hỏi trực tuyến trên nền tảng Google Forms, với mẫu khảo sát gồm 279 người tiêu dùng tại TP. Hồ Chí Minh đã từng mua sản phẩm xanh. Cỡ mẫu được xác định dựa trên quy tắc tối thiểu 5 lần số biến quan sát, với tổng số biến quan sát là 36, do đó cỡ mẫu tối thiểu là 180, đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy.
Phân tích dữ liệu được thực hiện qua các bước: kiểm định độ tin cậy Cronbach’s Alpha, phân tích nhân tố khám phá (EFA), phân tích nhân tố khẳng định (CFA) và mô hình phương trình cấu trúc (SEM) sử dụng phần mềm SPSS 20 và AMOS 20. Các chỉ số đánh giá mô hình như KMO, Bartlett, CMIN/df, GFI, CFI, TLI, RMSEA đều được kiểm tra để đảm bảo mô hình phù hợp với dữ liệu. Ngoài ra, một câu hỏi mở được bổ sung để thu thập ý kiến người tiêu dùng về các yếu tố ảnh hưởng đến ý định mua hàng xanh, phục vụ cho phần đề xuất giải pháp.
Kết quả nghiên cứu và thảo luận
Những phát hiện chính
- Ảnh hưởng của mối quan tâm về môi trường (EC) đến niềm tin xanh (GT) và ý định mua hàng xanh (GPI): Kết quả SEM cho thấy EC có ảnh hưởng tích cực và có ý nghĩa thống kê đến GT (hệ số chuẩn hóa 0.273) và GPI (0.193), với mức ý nghĩa p < 0.05. 
- Ảnh hưởng của kiến thức nhận thức về sản phẩm xanh (GPK) đến GT và GPI: GPK có tác động mạnh hơn đến GT (0.304) và GPI (0.251) so với EC, cho thấy kiến thức về sản phẩm xanh là yếu tố quan trọng nhất thúc đẩy niềm tin và ý định mua hàng xanh. 
- Vai trò trung gian của niềm tin xanh (GT): GT có ảnh hưởng trực tiếp tích cực đến GPI với hệ số 0.346, đồng thời đóng vai trò trung gian có ý nghĩa trong mối quan hệ giữa EC, GPK và GPI. Điều này khẳng định rằng niềm tin xanh là cầu nối quan trọng giúp chuyển hóa nhận thức và mối quan tâm thành hành vi mua hàng xanh. 
- Phân tích mở rộng từ câu hỏi mở: Giá cả được người tiêu dùng nhắc đến nhiều nhất (62 lần) như yếu tố quyết định khi lựa chọn sản phẩm xanh, tiếp theo là giá trị môi trường (54 lần), bao bì sản phẩm (46 lần), chất lượng sản phẩm (31 lần) và tác động đến sức khỏe (30 lần). Người tiêu dùng sẵn sàng chi trả cao hơn cho sản phẩm xanh nếu đảm bảo chất lượng và lợi ích sức khỏe. 
Thảo luận kết quả
Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu trước đây, khẳng định vai trò quan trọng của kiến thức và mối quan tâm về môi trường trong việc hình thành niềm tin và ý định mua hàng xanh. Việc GPK có ảnh hưởng mạnh hơn EC cho thấy người tiêu dùng cần có kiến thức đầy đủ và chính xác để tin tưởng và lựa chọn sản phẩm xanh. Niềm tin xanh không chỉ là yếu tố thúc đẩy trực tiếp mà còn là cầu nối trung gian quan trọng, giúp giảm khoảng cách giữa nhận thức và hành vi thực tế.
Biểu đồ mô hình SEM có thể minh họa rõ ràng các mối quan hệ này, với các hệ số chuẩn hóa thể hiện mức độ ảnh hưởng của từng biến. Bảng phân tích Cronbach’s Alpha và EFA đảm bảo tính tin cậy và hợp lệ của các thang đo sử dụng trong nghiên cứu.
Ngoài ra, phân tích câu hỏi mở cho thấy giá cả vẫn là rào cản lớn nhất đối với người tiêu dùng khi lựa chọn sản phẩm xanh, đồng thời bao bì và chất lượng cũng là những yếu tố không thể bỏ qua. Điều này gợi ý rằng các doanh nghiệp cần cân nhắc chiến lược giá và cải tiến bao bì để thu hút khách hàng.
Đề xuất và khuyến nghị
- Tăng cường truyền thông và giáo dục về sản phẩm xanh: Các cơ quan chức năng và doanh nghiệp cần phối hợp tổ chức các chiến dịch nâng cao kiến thức nhận thức về sản phẩm xanh, giúp người tiêu dùng hiểu rõ lợi ích và cách nhận biết sản phẩm thân thiện môi trường. Mục tiêu tăng tỷ lệ người tiêu dùng có kiến thức đầy đủ lên ít nhất 70% trong vòng 2 năm. 
- Xây dựng và củng cố niềm tin xanh: Doanh nghiệp cần minh bạch thông tin về quy trình sản xuất, chứng nhận xanh và cam kết bảo vệ môi trường để tạo dựng niềm tin với khách hàng. Việc này nên được thực hiện liên tục và rõ ràng trong các kênh truyền thông chính thức. 
- Điều chỉnh chính sách giá hợp lý: Chính phủ và doanh nghiệp cần nghiên cứu các chính sách hỗ trợ giảm giá thành sản phẩm xanh, như ưu đãi thuế, trợ giá hoặc phát triển công nghệ sản xuất tiết kiệm chi phí, nhằm giảm giá bán lẻ, giúp sản phẩm xanh trở nên cạnh tranh hơn trên thị trường trong vòng 3 năm tới. 
- Cải tiến bao bì thân thiện môi trường: Doanh nghiệp nên tập trung phát triển bao bì có thể tái chế, dễ phân hủy và thiết kế bắt mắt để thu hút người tiêu dùng, đồng thời giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường. Đây là yếu tố quan trọng được người tiêu dùng đánh giá cao và cần được ưu tiên trong chiến lược phát triển sản phẩm. 
Đối tượng nên tham khảo luận văn
- Nhà quản lý và hoạch định chính sách: Các cơ quan quản lý nhà nước có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng các chính sách thúc đẩy tiêu dùng xanh, phát triển bền vững và bảo vệ môi trường tại TP. Hồ Chí Minh và các đô thị lớn. 
- Doanh nghiệp sản xuất và kinh doanh sản phẩm xanh: Các doanh nghiệp có thể áp dụng các kết quả nghiên cứu để điều chỉnh chiến lược marketing, phát triển sản phẩm và xây dựng niềm tin với khách hàng, từ đó nâng cao hiệu quả kinh doanh. 
- Nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực quản trị kinh doanh và môi trường: Luận văn cung cấp cơ sở lý thuyết và dữ liệu thực nghiệm quý giá để phát triển các nghiên cứu tiếp theo về hành vi tiêu dùng xanh và các yếu tố ảnh hưởng. 
- Tổ chức phi chính phủ và cộng đồng: Các tổ chức hoạt động trong lĩnh vực bảo vệ môi trường và phát triển bền vững có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để thiết kế các chương trình giáo dục, nâng cao nhận thức và vận động cộng đồng tham gia tiêu dùng xanh. 
Câu hỏi thường gặp
- Ý định mua hàng xanh là gì và tại sao nó quan trọng? 
 Ý định mua hàng xanh là quyết định tâm lý của người tiêu dùng trong việc ưu tiên lựa chọn sản phẩm thân thiện môi trường. Nó quan trọng vì là bước đầu tiên dẫn đến hành vi tiêu dùng bền vững, góp phần giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường.
- Mối quan tâm về môi trường ảnh hưởng thế nào đến hành vi tiêu dùng? 
 Mối quan tâm về môi trường thúc đẩy người tiêu dùng nhận thức rõ hơn về các vấn đề môi trường và tạo động lực để họ lựa chọn sản phẩm xanh, từ đó hình thành ý định và hành vi tiêu dùng bền vững.
- Tại sao kiến thức nhận thức về sản phẩm xanh lại quan trọng hơn mối quan tâm về môi trường? 
 Kiến thức nhận thức giúp người tiêu dùng hiểu rõ về sản phẩm, tính năng và lợi ích của sản phẩm xanh, từ đó tăng niềm tin và khả năng lựa chọn sản phẩm phù hợp, vượt qua rào cản về giá cả hay thói quen tiêu dùng.
- Niềm tin xanh đóng vai trò gì trong quá trình mua hàng? 
 Niềm tin xanh là yếu tố trung gian giúp chuyển hóa nhận thức và mối quan tâm thành ý định mua hàng thực tế. Khi người tiêu dùng tin tưởng vào sản phẩm xanh, họ có xu hướng mua hàng cao hơn.
- Giá cả có phải là rào cản lớn nhất đối với tiêu dùng xanh? 
 Đúng, nghiên cứu cho thấy giá cả là yếu tố được người tiêu dùng quan tâm hàng đầu khi lựa chọn sản phẩm xanh. Giá cao có thể làm giảm ý định mua hàng, do đó cần có chính sách hỗ trợ và chiến lược giá hợp lý để thúc đẩy tiêu dùng xanh.
Kết luận
- Mối quan tâm về môi trường, kiến thức nhận thức về sản phẩm xanh và niềm tin xanh đều có ảnh hưởng tích cực đến ý định mua hàng xanh của người tiêu dùng tại TP. Hồ Chí Minh.
- Kiến thức nhận thức về sản phẩm xanh là yếu tố quan trọng nhất, tiếp theo là niềm tin xanh và mối quan tâm về môi trường.
- Niềm tin xanh đóng vai trò trung gian quan trọng trong việc kết nối nhận thức và hành vi tiêu dùng xanh.
- Giá cả và chất lượng sản phẩm là những yếu tố quyết định hàng đầu ảnh hưởng đến ý định mua hàng xanh.
- Các bước tiếp theo nên tập trung vào nâng cao nhận thức, củng cố niềm tin, điều chỉnh chính sách giá và cải tiến bao bì sản phẩm để thúc đẩy tiêu dùng xanh bền vững.
Hành động ngay hôm nay: Các nhà quản lý, doanh nghiệp và nhà nghiên cứu hãy áp dụng kết quả nghiên cứu để phát triển các chiến lược thúc đẩy tiêu dùng xanh, góp phần bảo vệ môi trường và phát triển kinh tế xã hội bền vững tại Việt Nam.
