I. Tính cấp thiết của đề tài
Trong bức tranh văn học Việt Nam, hồi ký và tự truyện là những thể loại văn xuôi nghệ thuật có giá trị đặc biệt. Mặc dù hai thể loại này khác nhau, nhưng giữa chúng có một đường biên động khó phân chia. Điểm chung là cả hai đều mang tính hồi cố, tái hiện quá khứ. Tuy nhiên, mô chuẩn nghệ thuật của mỗi thể loại lại khác nhau. Hồi ký yêu cầu sự chính xác của sự kiện, trong khi tự truyện cho phép tác giả hư cấu. Việc tìm hiểu sự tương tác giữa hai thể loại này là vấn đề thú vị cho nghiên cứu. Vào cuối thập niên 90 và đầu thế kỷ XXI, nhiều tác phẩm hồi ký, tự truyện xuất hiện, hé lộ nhiều sự kiện văn học và số phận văn chương. Những tác phẩm này không chỉ đơn thuần là hồi tưởng mà còn mang đến cái nhìn khoan dung, thấu tình đạt lý hơn về quá khứ. Sự chuyển động này báo hiệu tầm ảnh hưởng sâu rộng của hồi ký, tự truyện đối với đời sống văn học đương đại. Mô hình nghiên cứu mới dựa trên lý thuyết phản ánh đang phát triển mạnh mẽ trong các ngành khoa học xã hội nhân văn, cho thấy ngôn ngữ không chỉ là công cụ phản ánh mà còn là sự kiến tạo nội dung.
II. Mục đích nghiên cứu
Luận án hướng đến tìm hiểu sự chi phối của mã thể loại đến diễn ngôn hồi ký, tự truyện trong văn học Việt Nam hiện đại. Mã thể loại không chỉ quy định yêu cầu đặc trưng mà còn mở rộng phạm vi phản ánh, mang lại hiệu quả nghệ thuật mới. Nghiên cứu này sẽ xác định rõ hơn nội dung, tư tưởng, nghệ thuật của tác phẩm thông qua các mã tư tưởng và mã nghệ thuật thể loại. Việc lựa chọn hồi ký, tự truyện nhằm thấy được khuynh hướng, sắc thái chủ đạo trong diễn ngôn, đồng thời làm rõ đóng góp của thể loại này trong nền văn học Việt Nam. Từ đó, luận án sẽ cung cấp tư liệu quan trọng cho nghiên cứu và giảng dạy văn học.
III. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu là hồi ký, tự truyện văn học Việt Nam hiện đại từ góc nhìn diễn ngôn thể loại. Luận án không khảo sát toàn bộ tác phẩm mà chỉ chọn một số mẫu tiêu biểu, đáp ứng tiêu chí về đặc trưng thể loại và được dư luận quan tâm. Tiêu chí chọn mẫu bao gồm thể loại, tác giả, tác phẩm và bối cảnh. Tác phẩm khảo sát phải có giá trị thẩm mỹ cao, đóng góp lớn cho nền văn chương nghệ thuật. Luận án sẽ không khảo sát tác phẩm của chính trị gia hay những cá nhân vô danh, mà tập trung vào những tác giả tiêu biểu đã cống hiến cho nền văn nghệ.
IV. Phương pháp nghiên cứu
Luận án sử dụng nhiều phương pháp nghiên cứu như phương pháp loại hình, liên ngành, hệ thống và so sánh. Phương pháp loại hình giúp tìm hiểu đặc trưng nghệ thuật của hồi ký, tự truyện. Phương pháp liên ngành xem xét tác phẩm trong môi trường văn hóa, lịch sử, xã hội. Phương pháp hệ thống giúp lý giải sự biến đổi mã thể loại trong từng giai đoạn văn học. Phương pháp so sánh giúp làm rõ đặc điểm diễn ngôn của các tác giả. Các phương pháp này sẽ giúp luận án đạt được cái nhìn toàn diện và sâu sắc về hồi ký, tự truyện trong văn học hiện đại Việt Nam.
V. Đóng góp mới của luận án
Luận án lần đầu tiên nghiên cứu hồi ký, tự truyện từ góc độ diễn ngôn thể loại. Nghiên cứu này chỉ ra những điểm cơ bản trong phong cách thể loại của hồi ký, tự truyện trong văn học hiện đại Việt Nam. Kết quả của luận án có thể là tài liệu tham khảo cho việc nghiên cứu và giảng dạy về văn học Việt Nam, mở ra hướng nghiên cứu mới cho các nhà nghiên cứu và giảng viên.
VI. Cấu trúc luận án
Luận án được chia thành bốn chương: Chương 1 tổng quan về tình hình nghiên cứu diễn ngôn và hồi ký, tự truyện. Chương 2 xác lập cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc nghiên cứu. Chương 3 tìm hiểu mã tư tưởng trong diễn ngôn hồi ký, tự truyện. Chương 4 phân tích mã nghệ thuật của thể loại. Cấu trúc này giúp người đọc dễ dàng theo dõi và hiểu rõ hơn về nội dung nghiên cứu.
