Tổng quan nghiên cứu

Bertolt Brecht (1898–1956) là một trong những nhà soạn kịch và lý luận sân khấu lỗi lạc của thế kỷ XX, với hơn 400 vở kịch và hàng ngàn tác phẩm thơ ca, tiểu luận. Các vở kịch của ông như Vòng phấn Kapkaz, Cuộc đời Galilei, Người mẹ dũng cảm đã được trình diễn rộng rãi trên toàn thế giới, thu hút hàng chục triệu lượt khán giả. Tuy nhiên, tại Việt Nam, dù tên tuổi Brecht không xa lạ, việc nghiên cứu và giảng dạy về ông còn hạn chế, chưa tương xứng với tầm vóc nghệ thuật và tư tưởng của ông. Luận văn tập trung nghiên cứu hiệu ứng lạ hóa trong kịch tự sự của Brecht, một phương pháp cách tân nghệ thuật kịch nhằm chống lại sân khấu truyền thống, giúp khán giả giữ được khoảng cách tỉnh táo, không hòa nhập hoàn toàn vào nhân vật mà suy ngẫm, phê phán xã hội.

Nghiên cứu phân tích bốn vở kịch tiêu biểu: Mẹ Can Đảm và bầy con, Vòng phấn Kapkaz, Người tốt Tứ Xuyên và Bảy trọng tội, trong phạm vi kịch bản văn học, không đi sâu vào dàn dựng sân khấu. Thời gian nghiên cứu tập trung vào giai đoạn sáng tác của Brecht từ đầu thế kỷ XX đến giữa thế kỷ, đồng thời so sánh với các truyền thống sân khấu phương Đông và phương Tây. Ý nghĩa nghiên cứu nhằm làm rõ đóng góp cách tân của Brecht trong lịch sử kịch thế giới, đồng thời góp phần đưa kịch của ông đến gần hơn với khán giả Việt Nam, thúc đẩy sự phát triển của sân khấu hiện đại trong nước.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết kịch truyền thống của Aristotle và lý thuyết sân khấu tự sự biện chứng của Bertolt Brecht. Aristotle nhấn mạnh tính thống nhất về hành động, thời gian và không gian trong kịch, với mục đích tạo ra sự hòa cảm, đồng cảm và thanh lọc cảm xúc khán giả qua bi kịch. Ngược lại, Brecht phát triển khái niệm hiệu ứng lạ hóa (Verfremdungseffekt), nhằm tạo khoảng cách giữa khán giả và nhân vật, kích thích tư duy phê phán và hành động cải tạo xã hội.

Ngoài ra, luận văn còn vận dụng các khái niệm về:

  • Hiệu ứng lạ hóa: Là thủ pháp làm cho những điều quen thuộc trở nên xa lạ, gây ngạc nhiên và suy ngẫm.
  • Kịch tự sự biện chứng: Phương pháp kịch không tập trung vào cảm xúc mà hướng đến lý trí, trình bày các mâu thuẫn xã hội một cách khách quan.
  • Cốt truyện và xung đột kịch: Hệ thống các sự kiện phản ánh mâu thuẫn xã hội, làm nền tảng cho sự phát triển tính cách nhân vật.
  • Phương pháp gián cách: Thủ pháp ngắt quãng, không cho khán giả hòa nhập hoàn toàn vào câu chuyện, giữ họ ở trạng thái tỉnh táo.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu liên ngành kết hợp:

  • Thi pháp học: Phân tích cấu trúc, thủ pháp nghệ thuật trong kịch bản.
  • Thi pháp học lịch sử: So sánh sự phát triển của kịch truyền thống và kịch tự sự.
  • Phân tích văn bản: Khảo sát chi tiết bốn vở kịch tiêu biểu của Brecht.
  • So sánh đối chiếu: Giữa kịch Brecht với kịch Aristotle và các truyền thống sân khấu phương Đông như Nô Nhật Bản, Kinh kịch Trung Quốc.
  • Phân tích nội dung và hình thức: Tập trung vào hiệu ứng lạ hóa trong cốt truyện, xung đột và diễn ngôn.

Nguồn dữ liệu chính là các bản kịch gốc và bản dịch tiếng Việt, các công trình nghiên cứu lý luận sân khấu, phê bình văn học, cùng các tài liệu tham khảo về lịch sử sân khấu và triết học Marxist. Cỡ mẫu nghiên cứu gồm bốn vở kịch tiêu biểu, được chọn vì tính đại diện và sự đa dạng trong cách vận dụng hiệu ứng lạ hóa. Phương pháp chọn mẫu dựa trên tiêu chí tính điển hình và ảnh hưởng của tác phẩm trong sự nghiệp Brecht.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2012 đến 2013, với các giai đoạn khảo sát tài liệu, phân tích văn bản, so sánh lý thuyết và hoàn thiện luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiệu ứng lạ hóa là nguyên tắc cốt lõi trong kịch tự sự của Brecht
    Luận văn chỉ ra rằng Brecht đã đoạn tuyệt với sân khấu truyền thống Aristotle, chuyển sang sân khấu tự sự biện chứng với hiệu ứng lạ hóa nhằm giữ cho khán giả tỉnh táo, không hòa nhập cảm xúc quá mức. Ví dụ, trong Vòng phấn Kapkaz, nhân vật Azdak – một tù nhân trở thành quan tòa – được xây dựng với những hành động phi lý nhưng có tính xã hội sâu sắc, tạo ra sự ngạc nhiên và suy ngẫm cho khán giả.

  2. Cốt truyện kịch của Brecht có tính phóng khoáng, không tuân thủ chặt chẽ quy luật nhân quả và tam duy nhất
    Các vở kịch của Brecht thường mở rộng về không gian và thời gian, trình bày nhiều mâu thuẫn xã hội phức tạp. Cốt truyện được tổ chức thành các phần độc lập tương đối, có thể chắp nối hoặc đảo lộn trình tự để tạo hiệu quả gián cách. Ví dụ, trong Bảy trọng tội, các tình tiết được sắp xếp không theo trình tự tuyến tính mà nhằm mục đích kích thích tư duy phê phán.

  3. Xung đột kịch không tập trung vào số phận cá nhân mà là mâu thuẫn xã hội và lịch sử
    Brecht không xây dựng nhân vật theo kiểu tích cực hay tiêu cực tuyệt đối mà là những con người có khuyết điểm, bị chi phối bởi hoàn cảnh xã hội. Điều này giúp khán giả nhìn nhận đa chiều và phê phán các hiện tượng xã hội. Trong Người tốt ở Tứ Xuyên, xung đột giữa cá nhân và xã hội được thể hiện rõ nét, phản ánh mâu thuẫn giai cấp và đạo đức.

  4. Diễn ngôn trong kịch Brecht sử dụng thủ pháp lạ hóa để ngắt quãng hòa cảm, kích thích lý trí
    Lời thoại và lời chú trong các vở kịch được thiết kế nhằm làm gián đoạn sự đồng cảm tự nhiên, khiến khán giả nhận thức rõ mình đang xem kịch, từ đó suy ngẫm về nội dung. Âm nhạc và ca từ cũng được sử dụng như công cụ lạ hóa, tạo khoảng cách và nhấn mạnh thông điệp xã hội.

Thảo luận kết quả

Hiệu ứng lạ hóa của Brecht là một bước đột phá trong lịch sử kịch, phản ánh sự chuyển đổi từ sân khấu hòa cảm sang sân khấu lý trí, phù hợp với bối cảnh xã hội biến động của thế kỷ XX. So với kịch Aristotle, Brecht không chỉ phá vỡ quy tắc tam duy nhất mà còn thay đổi mục đích của kịch từ việc thanh lọc cảm xúc sang nâng cao nhận thức và thúc đẩy hành động xã hội.

So sánh với sân khấu phương Đông như Nô Nhật Bản và Kinh kịch Trung Quốc, Brecht học hỏi thủ pháp gián cách và tính biểu tượng nhưng phát triển thành một hệ thống lý thuyết có tính cách mạng và phê phán xã hội sâu sắc hơn. Các nghiên cứu trước đây cũng ghi nhận sự tương đồng và khác biệt này, khẳng định tính toàn cầu và tính thời sự của hiệu ứng lạ hóa.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ các yếu tố kịch truyền thống và kịch tự sự trong bốn vở kịch nghiên cứu, hoặc bảng phân tích chi tiết các thủ pháp lạ hóa trong từng phần cốt truyện và diễn ngôn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường giảng dạy và nghiên cứu về kịch tự sự và hiệu ứng lạ hóa của Brecht trong các trường đại học
    Mục tiêu: Nâng cao nhận thức và kỹ năng phân tích kịch hiện đại cho sinh viên ngành văn học và sân khấu. Thời gian: 1-2 năm. Chủ thể: Bộ môn Văn học nước ngoài, Khoa Sân khấu.

  2. Khuyến khích các nhà làm sân khấu Việt Nam áp dụng thủ pháp lạ hóa trong dàn dựng kịch hiện đại
    Mục tiêu: Đổi mới phong cách biểu diễn, thu hút khán giả trẻ và nâng cao chất lượng nghệ thuật. Thời gian: 2-3 năm. Chủ thể: Các đoàn kịch, nhà hát chuyên nghiệp.

  3. Tổ chức hội thảo, tọa đàm quốc tế về Brecht và sân khấu tự sự biện chứng
    Mục tiêu: Mở rộng giao lưu học thuật, cập nhật các nghiên cứu mới và kinh nghiệm thực tiễn. Thời gian: Hàng năm. Chủ thể: Đại học, Viện nghiên cứu văn hóa nghệ thuật.

  4. Phát triển các chương trình truyền thông, giới thiệu kịch Brecht đến công chúng rộng rãi
    Mục tiêu: Tăng cường sự quan tâm và hiểu biết của khán giả về kịch tự sự và hiệu ứng lạ hóa. Thời gian: 1-2 năm. Chủ thể: Đài truyền hình, báo chí, các tổ chức văn hóa.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và giảng viên ngành Văn học nước ngoài và Sân khấu
    Giúp hiểu sâu về lý thuyết kịch hiện đại, phương pháp phân tích kịch tự sự và hiệu ứng lạ hóa.

  2. Nhà làm kịch, đạo diễn và diễn viên sân khấu
    Cung cấp kiến thức về kỹ thuật biểu diễn và dàn dựng kịch theo phong cách Brecht, nâng cao chất lượng nghệ thuật.

  3. Nhà nghiên cứu văn hóa và phê bình nghệ thuật
    Hỗ trợ nghiên cứu chuyên sâu về sự giao thoa giữa sân khấu phương Đông và phương Tây, cũng như các xu hướng đổi mới nghệ thuật.

  4. Cơ quan quản lý văn hóa và giáo dục
    Là cơ sở để xây dựng chính sách phát triển sân khấu hiện đại, thúc đẩy giao lưu văn hóa và nâng cao chất lượng giáo dục nghệ thuật.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hiệu ứng lạ hóa là gì và tại sao nó quan trọng trong kịch của Brecht?
    Hiệu ứng lạ hóa là thủ pháp làm cho những điều quen thuộc trở nên xa lạ, giúp khán giả giữ khoảng cách tỉnh táo, không hòa nhập cảm xúc quá mức. Điều này kích thích tư duy phê phán và hành động xã hội, khác với sân khấu truyền thống chỉ nhằm gây xúc động.

  2. Kịch tự sự của Brecht khác gì so với kịch truyền thống Aristotle?
    Kịch tự sự không tuân thủ quy tắc tam duy nhất về thời gian, không gian và hành động; mở rộng không gian thời gian, tập trung vào mâu thuẫn xã hội hơn là số phận cá nhân; và sử dụng hiệu ứng lạ hóa để giữ khán giả tỉnh táo, suy ngẫm.

  3. Tại sao Brecht lại phản đối sự hòa cảm trong sân khấu?
    Vì hòa cảm khiến khán giả đắm chìm vào cảm xúc, mất đi khả năng phê phán và nhận thức xã hội. Brecht muốn khán giả giữ được sự tỉnh táo để suy nghĩ và hành động cải tạo xã hội.

  4. Hiệu ứng lạ hóa được thể hiện như thế nào trong các vở kịch của Brecht?
    Qua các thủ pháp như ngắt quãng cốt truyện, lời thoại gián cách, nhân vật không hoàn thiện, âm nhạc và ca từ mang tính biểu tượng, tạo khoảng cách giữa khán giả và câu chuyện.

  5. Làm thế nào để áp dụng hiệu ứng lạ hóa trong dàn dựng sân khấu hiện đại?
    Có thể sử dụng các kỹ thuật như phơi bày quá trình dàn dựng, sử dụng ánh sáng, âm thanh không đồng bộ, diễn viên trực tiếp nói chuyện với khán giả, hoặc thay đổi không gian và thời gian phi tuyến tính để tạo sự gián cách.

Kết luận

  • Hiệu ứng lạ hóa là phương pháp cách tân cốt lõi trong kịch tự sự của Bertolt Brecht, giúp khán giả giữ khoảng cách tỉnh táo, kích thích tư duy phê phán xã hội.
  • Kịch tự sự của Brecht phá vỡ quy tắc tam duy nhất, mở rộng không gian và thời gian, tập trung vào mâu thuẫn xã hội và lịch sử hơn là số phận cá nhân.
  • Diễn ngôn và cấu trúc kịch được thiết kế nhằm ngắt quãng hòa cảm, tạo điều kiện cho khán giả suy ngẫm và hành động.
  • Nghiên cứu góp phần làm rõ sự giao thoa giữa sân khấu phương Đông và phương Tây, đồng thời thúc đẩy phát triển sân khấu hiện đại tại Việt Nam.
  • Đề xuất các giải pháp giáo dục, dàn dựng và truyền thông nhằm nâng cao nhận thức và ứng dụng hiệu ứng lạ hóa trong nghệ thuật sân khấu.

Next steps: Tăng cường đào tạo, tổ chức hội thảo quốc tế, phát triển các dự án dàn dựng kịch tự sự tại Việt Nam.

Call to action: Các nhà nghiên cứu, giảng viên và nghệ sĩ sân khấu hãy tiếp tục khai thác và phát huy hiệu ứng lạ hóa để làm phong phú đời sống nghệ thuật và văn hóa xã hội.