Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục toàn diện và hội nhập quốc tế, việc nâng cao chất lượng giảng dạy môn Ngữ Văn, đặc biệt là bộ môn thơ trữ tình lớp 12 theo chương trình Chuẩn Trung học phổ thông (THPT), trở thành một yêu cầu cấp thiết. Thơ trữ tình là thể loại chiếm số lượng lớn trong chương trình Ngữ Văn 12, với khoảng 10 tác phẩm và 12 tiết học, chiếm tỷ lệ đáng kể so với các thể loại khác như văn nghị luận, truyện, kí và kịch. Tuy nhiên, thực trạng giảng dạy thơ trữ tình hiện nay còn nhiều hạn chế như phương pháp giảng dạy đơn điệu, chưa khai thác đúng đặc trưng thể loại, dẫn đến việc học sinh chưa thực sự hứng thú và tiếp nhận sâu sắc các tác phẩm.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm vận dụng lý luận về tiếp nhận và cảm thụ tác phẩm văn chương, đặc biệt là đặc trưng thi pháp thể loại thơ trữ tình, để đề xuất các phương pháp giảng dạy cụ thể, phù hợp với đặc trưng thể loại, góp phần nâng cao chất lượng dạy học thơ trữ tình lớp 12 chương trình Chuẩn THPT. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào một số trường THPT tại tỉnh Nam Định, với đối tượng nghiên cứu là giáo viên dạy Ngữ Văn lớp 12 và học sinh lớp 12 chương trình Chuẩn.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đa dạng hóa phương pháp dạy học Ngữ Văn, giúp giáo viên khai thác sâu sắc tác phẩm thơ trữ tình, đồng thời tạo hứng thú và phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh trong quá trình học tập. Qua đó, góp phần nâng cao hiệu quả giáo dục văn học trong nhà trường phổ thông, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục hiện đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý luận về thể loại văn học và lý luận về phương pháp dạy học tác phẩm văn chương theo đặc trưng thể loại. Thể loại văn học được hiểu là dạng thức tồn tại chỉnh thể của tác phẩm, phản ánh phương thức tái hiện đời sống và cấu tạo văn bản. Trong đó, thơ trữ tình là thể loại biểu hiện cảm xúc, suy tư chủ quan của nhà thơ hoặc nhân vật trữ tình qua ngôn ngữ nghệ thuật đặc trưng như nhạc tính, hình tượng thơ, kết cấu thơ trữ tình và tình cảm, cảm xúc sâu sắc.

Lý luận về phương pháp dạy học nhấn mạnh việc giảng dạy tác phẩm văn chương phải bám sát đặc trưng thể loại để giúp học sinh lĩnh hội hiện thực nghệ thuật và phát huy khả năng cảm thụ. Cách tiếp cận này giúp giáo viên lựa chọn phương pháp tổ chức hoạt động học phù hợp, từ đó tạo điều kiện cho học sinh phát triển tư duy sáng tạo và năng lực tự học.

Ba khái niệm chính được vận dụng gồm: đặc trưng thi pháp thể loại thơ trữ tình (tứ thơ, nhân vật trữ tình, hình ảnh thơ, ngôn ngữ thơ), phương pháp tiếp nhận và cảm thụ tác phẩm văn học, và phương pháp dạy học tích cực dựa trên đặc trưng thể loại.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp nghiên cứu tài liệu để tổng hợp lý luận về thể loại và phương pháp dạy học văn chương. Phương pháp khảo sát và thực nghiệm được áp dụng tại một số trường THPT ở tỉnh Nam Định, với cỡ mẫu gồm khoảng 50 giáo viên và 200 học sinh lớp 12 chương trình Chuẩn. Phương pháp chọn mẫu thuận tiện và phân tầng được sử dụng nhằm đảm bảo tính đại diện cho các trường và đối tượng nghiên cứu.

Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phương pháp thống kê mô tả và phân tích định tính nhằm đánh giá thực trạng giảng dạy, mức độ tiếp nhận của học sinh, cũng như hiệu quả của các phương pháp dạy học được đề xuất. Timeline nghiên cứu kéo dài trong 12 tháng, bao gồm giai đoạn thu thập dữ liệu, thực nghiệm phương pháp, phân tích kết quả và hoàn thiện luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng giảng dạy thơ trữ tình còn hạn chế: Khoảng 70% giáo viên khảo sát cho biết phương pháp giảng dạy hiện nay chủ yếu truyền thụ kiến thức một chiều, thiếu sự đa dạng và chưa khai thác sâu đặc trưng thể loại. Hơn 60% học sinh phản ánh giờ học thơ trữ tình còn nhàm chán, khó tiếp thu.

  2. Vị trí và số lượng tác phẩm thơ trữ tình trong chương trình: Thơ trữ tình chiếm khoảng 40% số tiết học Ngữ Văn lớp 12 chương trình Chuẩn, với các tác phẩm tiêu biểu như "Tây Tiến" (Quang Dũng), "Việt Bắc" (Tố Hữu), "Đất nước" (Nguyễn Khoa Điềm), "Sóng" (Xuân Quỳnh), "Đàn ghi ta của Lor-ca" (Thanh Thảo). Tuy nhiên, việc trích dẫn đoạn thơ dài và thể thơ tự do gây khó khăn cho học sinh trong việc tiếp nhận.

  3. Hiểu biết về đặc trưng thể loại thơ trữ tình còn mơ hồ: Chỉ khoảng 35% học sinh có nhận thức đúng về các đặc trưng thi pháp như tứ thơ, nhân vật trữ tình, hình ảnh thơ và ngôn ngữ nghệ thuật. Giáo viên cũng gặp khó khăn trong việc vận dụng đặc trưng thể loại vào giảng dạy.

  4. Phương pháp dạy học theo đặc trưng thể loại giúp nâng cao hiệu quả: Thực nghiệm cho thấy, khi áp dụng phương pháp dạy học dựa trên đặc trưng thể loại thơ trữ tình, tỷ lệ học sinh hứng thú và tiếp thu tốt tăng lên khoảng 50%, điểm trung bình môn Ngữ Văn tăng 1,2 điểm so với trước thực nghiệm.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của thực trạng giảng dạy thơ trữ tình còn hạn chế xuất phát từ việc giáo viên chưa được trang bị đầy đủ kiến thức về thi pháp thể loại và phương pháp dạy học tích cực. Việc trích dẫn đoạn thơ dài, thể thơ tự do với cấu trúc phức tạp cũng làm giảm khả năng tiếp nhận của học sinh. So sánh với các nghiên cứu trong ngành giáo dục văn học, kết quả này phù hợp với nhận định rằng việc giảng dạy tác phẩm văn chương theo đặc trưng thể loại là yếu tố then chốt để nâng cao hiệu quả học tập.

Việc áp dụng phương pháp dạy học dựa trên đặc trưng thể loại thơ trữ tình không chỉ giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về nội dung và nghệ thuật của tác phẩm mà còn phát huy được năng lực tư duy, sáng tạo và cảm thụ nghệ thuật. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ học sinh hứng thú trước và sau khi áp dụng phương pháp mới, cũng như bảng thống kê điểm số trung bình môn Ngữ Văn.

Kết quả nghiên cứu góp phần khẳng định tính khả thi và ưu điểm của hướng dạy học tác phẩm văn chương theo đặc trưng thể loại, đồng thời mở ra hướng đi mới cho việc đổi mới phương pháp dạy học Ngữ Văn trong nhà trường phổ thông.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về thi pháp thể loại thơ trữ tình và phương pháp dạy học tích cực, nhằm nâng cao năng lực giảng dạy và khả năng vận dụng đặc trưng thể loại trong thực tiễn. Thời gian thực hiện trong vòng 6 tháng, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm chủ trì.

  2. Xây dựng và áp dụng bộ giáo án mẫu theo đặc trưng thể loại: Thiết kế các bài giảng mẫu, bài tập thực hành và tài liệu hướng dẫn giảng dạy thơ trữ tình dựa trên đặc trưng thể loại, giúp giáo viên dễ dàng triển khai và học sinh tiếp nhận hiệu quả. Triển khai thí điểm trong năm học tiếp theo tại các trường THPT trong tỉnh Nam Định.

  3. Đổi mới phương pháp dạy học tích cực, phát huy tính chủ động của học sinh: Khuyến khích giáo viên tổ chức các hoạt động nhóm, thảo luận, trình bày cảm nhận cá nhân và sáng tạo nghệ thuật liên quan đến tác phẩm thơ trữ tình, nhằm tăng cường sự tương tác và hứng thú học tập. Thực hiện liên tục trong các tiết học Ngữ Văn.

  4. Tăng cường sử dụng công nghệ thông tin trong giảng dạy: Ứng dụng các phần mềm, video, hình ảnh minh họa và các công cụ trực tuyến để hỗ trợ việc phân tích, cảm thụ và trình bày tác phẩm thơ trữ tình, giúp học sinh tiếp cận sinh động và trực quan hơn. Khuyến nghị triển khai trong vòng 1 năm, phối hợp với phòng công nghệ giáo dục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ Văn THPT: Luận văn cung cấp kiến thức chuyên sâu về đặc trưng thể loại thơ trữ tình và phương pháp dạy học phù hợp, giúp giáo viên nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát huy năng lực học sinh.

  2. Sinh viên sư phạm Ngữ Văn: Tài liệu tham khảo quý giá cho việc học tập và nghiên cứu về phương pháp dạy học văn chương, đặc biệt là giảng dạy thơ trữ tình trong nhà trường phổ thông.

  3. Nhà quản lý giáo dục: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và đổi mới chương trình, phương pháp dạy học môn Ngữ Văn.

  4. Nghiên cứu sinh và nhà nghiên cứu văn học, giáo dục: Luận văn góp phần làm rõ mối quan hệ giữa đặc trưng thể loại và phương pháp dạy học, mở rộng hướng nghiên cứu về giáo dục văn học hiện đại.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần giảng dạy thơ trữ tình theo đặc trưng thể loại?
    Giảng dạy theo đặc trưng thể loại giúp học sinh hiểu đúng bản chất, nội dung và nghệ thuật của tác phẩm, từ đó phát huy khả năng cảm thụ và sáng tạo, tránh việc học tập máy móc, đơn điệu.

  2. Đặc trưng thi pháp của thơ trữ tình gồm những yếu tố nào?
    Bao gồm tứ thơ (ý chính của bài), nhân vật trữ tình (cái tôi trữ tình hoặc nhân vật hóa thân), hình ảnh thơ (biểu tượng, liên tưởng), ngôn ngữ thơ (nhạc tính, biện pháp tu từ) và kết cấu thơ trữ tình.

  3. Phương pháp dạy học tích cực áp dụng như thế nào trong giảng dạy thơ trữ tình?
    Thông qua hoạt động nhóm, thảo luận, trình bày cảm nhận cá nhân, sáng tạo nghệ thuật, giáo viên tạo điều kiện cho học sinh chủ động tiếp cận, phân tích và cảm thụ tác phẩm.

  4. Làm thế nào để giáo viên vận dụng đặc trưng thể loại vào bài giảng?
    Giáo viên cần xác định rõ đặc trưng thi pháp của từng tác phẩm, từ đó xây dựng kế hoạch bài giảng, lựa chọn phương pháp và hoạt động phù hợp nhằm khai thác chiều sâu nội dung và nghệ thuật.

  5. Có khó khăn gì khi học sinh tiếp nhận thơ trữ tình thể thơ tự do?
    Thể thơ tự do có cấu trúc phức tạp, ít vần, nhịp điệu linh hoạt nên học sinh thường gặp khó khăn trong việc đọc hiểu và cảm thụ. Cần có phương pháp hướng dẫn cụ thể, giúp học sinh nhận diện đặc trưng và liên hệ thực tế.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ thực trạng giảng dạy thơ trữ tình lớp 12 chương trình Chuẩn THPT còn nhiều hạn chế, đặc biệt trong việc vận dụng đặc trưng thể loại vào giảng dạy.
  • Nghiên cứu đã đề xuất phương pháp dạy học dựa trên đặc trưng thi pháp thể loại thơ trữ tình, giúp nâng cao hiệu quả tiếp nhận và cảm thụ của học sinh.
  • Thực nghiệm tại một số trường THPT tỉnh Nam Định cho thấy phương pháp mới làm tăng hứng thú học tập và cải thiện điểm số môn Ngữ Văn.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể như bồi dưỡng giáo viên, xây dựng giáo án mẫu, đổi mới phương pháp dạy học tích cực và ứng dụng công nghệ thông tin.
  • Khuyến nghị các nhà giáo dục, quản lý và nghiên cứu tiếp tục phát triển và áp dụng phương pháp này rộng rãi nhằm nâng cao chất lượng giáo dục văn học phổ thông.

Hãy áp dụng những phương pháp giảng dạy thơ trữ tình theo đặc trưng thể loại để tạo nên những giờ học Ngữ Văn sinh động, hiệu quả và truyền cảm hứng cho học sinh!