Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục phổ thông Việt Nam, việc phát triển năng lực người học trở thành mục tiêu trọng tâm, đặc biệt trong môn Ngữ văn. Theo chương trình giáo dục phổ thông 2018, năng lực thẩm mĩ được xác định là một trong những năng lực đặc thù cần được hình thành và phát triển cho học sinh. Tại bậc trung học cơ sở, lớp 6 là giai đoạn chuyển tiếp quan trọng, học sinh bắt đầu phát triển tư duy, cảm xúc và năng lực thẩm mĩ. Tuy nhiên, thực tế dạy học đọc hiểu văn bản thơ hiện đại ở lớp 6 còn nhiều hạn chế, chưa phát huy tối đa năng lực thẩm mĩ của học sinh.

Luận văn tập trung nghiên cứu hướng dẫn học sinh lớp 6 đọc hiểu văn bản thơ hiện đại theo hướng phát triển năng lực thẩm mĩ, nhằm nâng cao năng lực cảm thụ văn học, phát triển tư tưởng và tình cảm thẩm mĩ cho học sinh. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các bài thơ tiêu biểu trong bộ sách "Kết nối tri thức với cuộc sống" và khảo sát thực nghiệm tại một số trường THCS trên địa bàn tỉnh Lào Cai trong năm học 2022-2023. Mục tiêu nghiên cứu là đề xuất các biện pháp sư phạm hiệu quả, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lí học sinh lớp 6, góp phần nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực thẩm mĩ.

Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, giúp giáo viên và học sinh nhận thức đúng đắn về vai trò của năng lực thẩm mĩ trong đọc hiểu văn bản thơ hiện đại, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để cải tiến hoạt động dạy học, góp phần phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực người học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết về năng lực thẩm mĩ và lý thuyết về đọc hiểu văn bản thơ hiện đại.

  1. Lý thuyết năng lực thẩm mĩ: Năng lực thẩm mĩ được hiểu là khả năng cảm thụ, nhận thức, đánh giá và sáng tạo các giá trị thẩm mĩ trong cuộc sống và nghệ thuật. Thành tố biểu hiện bao gồm nhu cầu thẩm mĩ, xúc cảm thẩm mĩ và thị hiếu thẩm mĩ. Năng lực này không bẩm sinh mà được hình thành và phát triển qua quá trình giáo dục và rèn luyện. Trong môn Ngữ văn, năng lực thẩm mĩ thể hiện qua khả năng nhận ra cái đẹp trong ngôn ngữ, hình tượng nghệ thuật, đồng thời biết bày tỏ cảm xúc và sáng tạo các sản phẩm mang tính thẩm mĩ.

  2. Lý thuyết đọc hiểu văn bản thơ hiện đại: Đọc hiểu là quá trình tư duy có chủ tâm, trong đó người đọc tương tác với văn bản để kiến tạo nghĩa. Đọc hiểu văn bản thơ hiện đại đòi hỏi học sinh phải huy động tri thức nền, kỹ năng giải mã ngôn ngữ, khả năng liên tưởng, tưởng tượng và cảm thụ thẩm mĩ. Quy trình đọc hiểu gồm ba giai đoạn: trước khi đọc (chuẩn bị tâm thế, tri thức nền), trong khi đọc (giải mã, phân tích, suy luận) và sau khi đọc (tổng hợp, đánh giá, sáng tạo).

Ba khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu là: năng lực thẩm mĩ, đọc hiểu văn bản thơ hiện đại, và phát triển năng lực người học theo định hướng đổi mới giáo dục.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng kết hợp các phương pháp nghiên cứu sau:

  • Phương pháp nghiên cứu lí luận: Phân tích, tổng hợp, so sánh các lý thuyết, công trình nghiên cứu liên quan đến năng lực thẩm mĩ và đọc hiểu văn bản thơ hiện đại.

  • Phương pháp điều tra, khảo sát: Thu thập dữ liệu thực tiễn qua phiếu khảo sát ý kiến giáo viên và học sinh về nhận thức, thực trạng dạy học và năng lực thẩm mĩ. Tổng số 52 giáo viên và 185 học sinh lớp 6 tại các trường THCS trên địa bàn tỉnh Lào Cai tham gia khảo sát.

  • Phương pháp quan sát: Ghi chép, đánh giá hoạt động dạy học đọc hiểu văn bản thơ hiện đại trong các tiết học thực nghiệm.

  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Thực hiện các biện pháp hướng dẫn đọc hiểu văn bản thơ hiện đại theo hướng phát triển năng lực thẩm mĩ tại ba trường THCS (Vạn Hoà, Bình Minh, Lê Quý Đôn) để kiểm chứng tính khả thi và hiệu quả.

  • Phương pháp phân tích dữ liệu: Sử dụng phần mềm thống kê để xử lý kết quả khảo sát, đánh giá năng lực thẩm mĩ của học sinh trước và sau thực nghiệm, so sánh giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng.

Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 9 năm 2022 đến tháng 11 năm 2023, đảm bảo thu thập và phân tích dữ liệu đầy đủ, khách quan.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ quan tâm và nhận thức về năng lực thẩm mĩ: Khảo sát cho thấy 60% giáo viên và 30% học sinh quan tâm đến năng lực thẩm mĩ trong dạy đọc hiểu văn bản thơ hiện đại, tuy nhiên chỉ có 19% giáo viên và 1% học sinh rất quan tâm. Về nhận thức, cả giáo viên và học sinh đều hiểu năng lực thẩm mĩ là khả năng nhận thức, đánh giá và bày tỏ cảm xúc trước cái đẹp, đồng thời có khả năng sáng tạo ra cái đẹp với tỷ lệ tương đồng khoảng 23-35%.

  2. Ý nghĩa của năng lực thẩm mĩ trong phát triển phẩm chất: 49% giáo viên và 30% học sinh đánh giá năng lực thẩm mĩ rất quan trọng trong việc hình thành phẩm chất, nhân cách con người toàn diện. Tuy nhiên, vẫn còn 3% giáo viên và 28% học sinh cho rằng năng lực này không quan trọng hoặc không có ý nghĩa, phản ánh sự thiếu đồng thuận và nhận thức chưa đầy đủ.

  3. Thực trạng dạy học và thiết kế giáo án: 58% giáo viên cho biết quan tâm đến việc phát triển năng lực thẩm mĩ trong thiết kế giáo án, trong khi 68% học sinh nhận thấy giáo viên quan tâm đến vấn đề này trong tiết học. Tuy nhiên, 14% giáo viên và 12% học sinh cho rằng giáo viên ít hoặc không quan tâm, cho thấy còn tồn tại hạn chế trong thực tiễn.

  4. Phương pháp dạy học sử dụng: 69% giáo viên áp dụng kết hợp nhiều biện pháp dạy đọc như đọc diễn cảm, đọc khám phá kiến thức và đọc tưởng tượng để phát triển năng lực thẩm mĩ, trong khi chỉ 56% học sinh nhận thấy điều này. Khoảng 13% học sinh chỉ nhận biết một biện pháp duy nhất được sử dụng.

  5. Sử dụng hệ thống câu hỏi và bài tập phát triển năng lực thẩm mĩ: Khoảng 15% giáo viên và học sinh cho biết hệ thống câu hỏi và bài tập phát triển năng lực thẩm mĩ ít được sử dụng trong dạy học. Điều này tương ứng với mức độ quan tâm chưa cao trong thiết kế giáo án.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát phản ánh thực trạng nhận thức và thực hành dạy học đọc hiểu văn bản thơ hiện đại theo hướng phát triển năng lực thẩm mĩ còn nhiều hạn chế. Mặc dù phần lớn giáo viên và học sinh nhận thức được vai trò quan trọng của năng lực thẩm mĩ, nhưng tỷ lệ quan tâm sâu sắc và áp dụng biện pháp phù hợp chưa cao. Điều này có thể do thiếu sự đầu tư bài bản trong thiết kế giáo án, thiếu công cụ đánh giá năng lực thẩm mĩ và hạn chế về phương pháp dạy học tích cực.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với nhận định rằng việc phát triển năng lực thẩm mĩ trong dạy học Ngữ văn còn chưa được chú trọng đúng mức, đặc biệt ở bậc THCS. Việc sử dụng các phương pháp dạy học tích cực như đọc sáng tạo, vấn đáp, dạy học hợp tác cần được tăng cường để phát huy tối đa năng lực thẩm mĩ của học sinh.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện mức độ quan tâm của giáo viên và học sinh, biểu đồ so sánh nhận thức về năng lực thẩm mĩ, và bảng thống kê tỷ lệ sử dụng các biện pháp dạy học và câu hỏi phát triển năng lực thẩm mĩ. Những biểu đồ này giúp minh họa rõ nét khoảng cách giữa nhận thức và thực hành, từ đó làm cơ sở đề xuất giải pháp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về năng lực thẩm mĩ và phương pháp dạy học tích cực

    • Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phát triển năng lực thẩm mĩ trong dạy đọc hiểu văn bản thơ hiện đại.
    • Mục tiêu: 100% giáo viên Ngữ văn lớp 6 được đào tạo trong vòng 1 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Xây dựng và hoàn thiện hệ thống câu hỏi, bài tập phát triển năng lực thẩm mĩ phù hợp với đặc điểm học sinh lớp 6

    • Thiết kế bộ câu hỏi đa dạng, vừa sức, kích thích tư duy và cảm xúc thẩm mĩ.
    • Mục tiêu: Ứng dụng trong 100% tiết dạy đọc hiểu văn bản thơ hiện đại trong 2 năm tới.
    • Chủ thể thực hiện: Giáo viên bộ môn, nhóm chuyên môn trường THCS.

  3. Đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực, phát huy vai trò chủ động của học sinh

    • Áp dụng phương pháp đọc sáng tạo, vấn đáp, dạy học hợp tác trong các tiết học.
    • Mục tiêu: Tăng tỷ lệ học sinh tích cực tham gia hoạt động đọc hiểu lên trên 80% trong 1 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Giáo viên, Ban giám hiệu nhà trường.

  4. Xây dựng công cụ đánh giá năng lực thẩm mĩ khách quan, đa dạng

    • Phát triển các công cụ đánh giá gồm bài kiểm tra, dự án học tập, sản phẩm sáng tạo.
    • Mục tiêu: Áp dụng đánh giá năng lực thẩm mĩ trong các kỳ kiểm tra định kỳ và cuối năm học.
    • Chủ thể thực hiện: Giáo viên, tổ chuyên môn, Sở GD&ĐT.

  5. Tăng cường phối hợp giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng trong giáo dục thẩm mĩ

    • Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ văn học, thi viết cảm thụ thơ.
    • Mục tiêu: 70% học sinh tham gia các hoạt động thẩm mĩ ngoài giờ lên lớp trong 2 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Nhà trường, phụ huynh, các tổ chức văn hóa địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn bậc trung học cơ sở

    • Lợi ích: Nắm bắt phương pháp dạy đọc hiểu văn bản thơ hiện đại theo hướng phát triển năng lực thẩm mĩ, áp dụng hiệu quả trong giảng dạy.
    • Use case: Thiết kế giáo án, xây dựng hệ thống câu hỏi, tổ chức hoạt động học tập tích cực.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục tại các trường THCS

    • Lợi ích: Hiểu rõ thực trạng và giải pháp nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, đặc biệt phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh.
    • Use case: Lập kế hoạch bồi dưỡng giáo viên, đánh giá chất lượng giảng dạy.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Giáo dục Ngữ văn

    • Lợi ích: Tham khảo cơ sở lý luận và thực nghiệm về năng lực thẩm mĩ và đọc hiểu văn bản thơ hiện đại.
    • Use case: Phát triển đề tài nghiên cứu, luận án, luận văn liên quan.

  4. Chuyên gia xây dựng chương trình và sách giáo khoa

    • Lợi ích: Cung cấp dữ liệu thực tiễn và đề xuất biện pháp phù hợp để hoàn thiện nội dung, phương pháp dạy học trong chương trình giáo dục phổ thông.
    • Use case: Điều chỉnh nội dung sách giáo khoa, xây dựng tài liệu hướng dẫn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực thẩm mĩ là gì và tại sao quan trọng trong dạy học Ngữ văn?
    Năng lực thẩm mĩ là khả năng cảm nhận, đánh giá và sáng tạo cái đẹp trong nghệ thuật và cuộc sống. Nó giúp học sinh phát triển tâm hồn, tình cảm và nhân cách, góp phần hình thành phẩm chất toàn diện. Ví dụ, qua đọc hiểu thơ hiện đại, học sinh biết rung động trước hình ảnh nghệ thuật và bày tỏ cảm xúc cá nhân.

  2. Phương pháp dạy đọc hiểu văn bản thơ hiện đại theo hướng phát triển năng lực thẩm mĩ gồm những gì?
    Bao gồm đọc sáng tạo, phát hiện và giải quyết vấn đề, vấn đáp đàm thoại, dạy học hợp tác. Các phương pháp này kích thích tư duy, sáng tạo và cảm xúc thẩm mĩ của học sinh, giúp các em chủ động khám phá và cảm nhận giá trị văn bản.

  3. Làm thế nào để thiết kế câu hỏi và bài tập phát triển năng lực thẩm mĩ?
    Câu hỏi cần vừa sức, đa dạng cấp độ tư duy từ nhận biết đến sáng tạo, tập trung vào cảm nhận, đánh giá và liên hệ thực tiễn. Ví dụ, yêu cầu học sinh phân tích hình tượng nghệ thuật, so sánh cảm xúc cá nhân với tác giả, hoặc sáng tạo đoạn thơ ngắn theo chủ đề.

  4. Đặc điểm tâm sinh lí của học sinh lớp 6 ảnh hưởng thế nào đến việc dạy đọc hiểu thơ?
    Lứa tuổi này có sự phát triển mạnh mẽ về tư duy và cảm xúc nhưng còn chưa ổn định, dễ bị phân tâm. Vì vậy, giáo viên cần tổ chức hoạt động học tập linh hoạt, sinh động, tạo hứng thú và hỗ trợ phát triển năng lực thẩm mĩ phù hợp với tâm lí lứa tuổi.

  5. Làm sao đánh giá hiệu quả phát triển năng lực thẩm mĩ của học sinh?
    Đánh giá qua nhiều hình thức như bài kiểm tra, dự án học tập, sản phẩm sáng tạo, quan sát thái độ và hành vi trong học tập và sinh hoạt. Công cụ đánh giá cần khách quan, đa dạng và tập trung vào khả năng cảm thụ, đánh giá và sáng tạo thẩm mĩ của học sinh.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ cơ sở lý luận và thực trạng dạy đọc hiểu văn bản thơ hiện đại theo hướng phát triển năng lực thẩm mĩ ở học sinh lớp 6, đặc biệt tại các trường THCS tỉnh Lào Cai.
  • Kết quả khảo sát cho thấy nhận thức và thực hành về năng lực thẩm mĩ còn nhiều hạn chế, cần có giải pháp đồng bộ để nâng cao hiệu quả dạy học.
  • Đề xuất các biện pháp sư phạm thiết thực như đào tạo giáo viên, xây dựng hệ thống câu hỏi, đổi mới phương pháp dạy học và công cụ đánh giá năng lực thẩm mĩ.
  • Thực nghiệm sư phạm đã chứng minh tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất trong việc phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh lớp 6.
  • Khuyến nghị các nhà quản lý, giáo viên và nhà nghiên cứu tiếp tục triển khai, hoàn thiện và nhân rộng mô hình dạy học này nhằm góp phần nâng cao chất lượng giáo dục Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực người học.

Hành động tiếp theo: Các trường THCS nên áp dụng các biện pháp đề xuất, đồng thời phối hợp với Sở Giáo dục và Đào tạo để tổ chức bồi dưỡng giáo viên và xây dựng công cụ đánh giá năng lực thẩm mĩ. Giáo viên cần chủ động đổi mới phương pháp dạy học, thiết kế bài giảng phù hợp nhằm phát huy tối đa năng lực thẩm mĩ của học sinh trong các tiết học Ngữ văn.