Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục hiện đại, việc tích cực hóa người học trong quá trình dạy học trở thành một yêu cầu cấp thiết nhằm nâng cao chất lượng đào tạo. Môn Lý luận dạy học, đặc biệt tại Khoa Sư phạm Kỹ thuật, Đại học Sư phạm Kỹ thuật TP. Hồ Chí Minh, là môn học nền tảng nghiên cứu các quy luật và nguyên lý của hoạt động dạy và học. Tuy nhiên, thực tế cho thấy sinh viên kỹ thuật thường có xu hướng thụ động, thiếu hứng thú với môn học này do tính chất lý thuyết nặng và phương pháp giảng dạy truyền thống. Nghiên cứu được thực hiện trong năm 2013 với sự tham gia của 120 sinh viên nhằm xây dựng giải pháp dạy học theo hướng tích cực hóa người học cho môn Lý luận dạy học, góp phần phát huy tính chủ động, sáng tạo và kỹ năng mềm của sinh viên.

Mục tiêu nghiên cứu là thiết kế hệ thống phương án dạy học tích cực, giúp người học không chỉ lĩnh hội kiến thức chuyên môn mà còn phát triển kỹ năng tư duy, giải quyết vấn đề, làm việc nhóm và giao tiếp. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào một số nội dung cơ bản của môn Lý luận dạy học tại Khoa Sư phạm Kỹ thuật, trong điều kiện thời gian và kinh phí cho phép. Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc nâng cao hiệu quả giảng dạy, tăng cường hứng thú học tập và đáp ứng yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực toàn diện cho sinh viên kỹ thuật.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình dạy học hiện đại, trong đó nổi bật là:

  • Lý thuyết dạy học tích cực (Active Learning) của Bonwell và Eison (1991), nhấn mạnh việc tổ chức các hoạt động học tập nhằm phát huy tính chủ động, sáng tạo của người học thông qua các hình thức như thảo luận nhóm, chia sẻ cặp đôi, trò chơi, động não.

  • Quan điểm dạy học định hướng hoạt động của Meyer Hilbert, tập trung vào việc học sinh tham gia tích cực vào quá trình học tập thông qua các sản phẩm học tập cụ thể, kết hợp giữa tư duy và hành động, tạo điều kiện cho học sinh tự lập kế hoạch, thực hiện và đánh giá kết quả học tập.

  • Mô hình phân loại phương pháp dạy học theo ba cấp độ của Bernd Meier, bao gồm quan điểm dạy học, phương pháp dạy học cụ thể và kỹ thuật dạy học, giúp xây dựng hệ thống phương án linh hoạt, đa dạng phù hợp với từng nội dung và đối tượng học.

Các khái niệm chính được vận dụng gồm: phương pháp dạy học tích cực, dạy học lấy học sinh làm trung tâm, kỹ thuật dạy học tích cực (động não, sơ đồ tư duy, đóng vai, khăn trải bàn), và đặc thù của môn Lý luận dạy học với nội dung lý thuyết hệ thống, đòi hỏi sự kết hợp giữa truyền thống và đổi mới.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa:

  • Phương pháp tham khảo tài liệu, nghiên cứu lý thuyết: tổng hợp, phân tích các tài liệu trong và ngoài nước về phương pháp dạy học tích cực, dạy học định hướng hoạt động, kỹ thuật dạy học tích cực, từ đó hệ thống hóa cơ sở lý luận để thiết kế các phương án dạy học phù hợp với môn Lý luận dạy học.

  • Phương pháp điều tra khảo sát: khảo sát thực trạng và nhu cầu đổi mới phương pháp giảng dạy qua phiếu điều tra với 120 sinh viên đã học môn Lý luận dạy học tại Đại học Sư phạm Kỹ thuật TP. Hồ Chí Minh. Các nội dung khảo sát gồm mức độ sử dụng các phương pháp giảng dạy hiện tại, mức độ hứng thú của sinh viên, sự đồng thuận với các biện pháp cải thiện và ý kiến về việc học theo hướng tích cực hóa người học.

  • Phân tích dữ liệu: sử dụng thống kê mô tả để đánh giá tần suất áp dụng các phương pháp, mức độ hứng thú và sự đồng thuận của sinh viên, từ đó làm cơ sở cho việc đề xuất giải pháp.

Thời gian nghiên cứu tập trung trong năm 2013, với phạm vi khảo sát tại Khoa Sư phạm Kỹ thuật, Đại học Sư phạm Kỹ thuật TP. Hồ Chí Minh. Cỡ mẫu 120 sinh viên được chọn ngẫu nhiên từ các khóa đã học môn Lý luận dạy học, đảm bảo tính đại diện cho đối tượng nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phương pháp giảng dạy hiện tại: Phương pháp thuyết trình và đàm thoại được sử dụng phổ biến nhất với tỷ lệ lần lượt 70% và 62,5% sinh viên cho biết giảng viên áp dụng thường xuyên hoặc rất thường xuyên. Phương pháp làm việc nhóm cũng được áp dụng khá nhiều (61,6% thường xuyên hoặc rất thường xuyên). Ngược lại, nhóm phương pháp trò chơi, đóng vai, giải quyết tình huống ít được sử dụng, với 56,7% sinh viên cho biết không áp dụng và 35,8% thỉnh thoảng áp dụng. Các kỹ thuật dạy học tích cực như động não, sơ đồ tư duy chủ yếu được áp dụng thỉnh thoảng (49,1%) hoặc không áp dụng (36,7%).

  2. Mức độ hứng thú của sinh viên: 65% sinh viên có thái độ bình thường với môn Lý luận dạy học, 16,7% khá yêu thích, trong khi 15,8% không yêu thích và 1,7% chán ghét. Tỷ lệ sinh viên rất yêu thích chỉ chiếm 0,8%.

  3. Sự đồng thuận với các biện pháp cải thiện: Sinh viên thể hiện sự ủng hộ cao đối với các giải pháp đổi mới phương pháp giảng dạy theo hướng tích cực hóa người học, với hơn 70% đồng thuận mức độ cao hoặc rất cao.

  4. Ý kiến về việc học theo hướng tích cực hóa người học: Phần lớn sinh viên đánh giá việc học theo hướng tích cực giúp tăng cường kỹ năng tư duy, làm việc nhóm và hứng thú học tập, đồng thời cải thiện khả năng vận dụng kiến thức vào thực tế.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy phương pháp giảng dạy truyền thống như thuyết trình và đàm thoại vẫn chiếm ưu thế trong giảng dạy môn Lý luận dạy học, phù hợp với đặc thù môn học nặng về lý thuyết. Tuy nhiên, việc áp dụng các phương pháp tích cực như làm việc nhóm và kỹ thuật dạy học tích cực còn hạn chế, dẫn đến mức độ hứng thú của sinh viên chưa cao, phần lớn chỉ ở mức bình thường.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc tích cực hóa người học được chứng minh là giúp nâng cao hiệu quả học tập và phát triển kỹ năng mềm. Việc sinh viên ủng hộ các giải pháp đổi mới cho thấy nhu cầu thực tiễn và mong muốn được học tập theo phương pháp hiện đại, linh hoạt hơn.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ áp dụng các phương pháp giảng dạy và mức độ hứng thú của sinh viên, giúp minh họa rõ nét sự phân bố và xu hướng hiện tại. Bảng so sánh đặc trưng giữa dạy học truyền thống và dạy học tích cực cũng làm nổi bật sự khác biệt về mục tiêu, nội dung và phương pháp.

Như vậy, việc xây dựng và áp dụng các giải pháp dạy học theo hướng tích cực hóa người học là cần thiết để nâng cao chất lượng giảng dạy môn Lý luận dạy học, đồng thời đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục đại học hiện nay.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường áp dụng phương pháp dạy học tích cực: Khuyến khích giảng viên kết hợp linh hoạt giữa phương pháp thuyết trình truyền thống với các kỹ thuật như động não, sơ đồ tư duy, đóng vai, và làm việc nhóm nhằm phát huy tính chủ động và sáng tạo của sinh viên. Mục tiêu nâng tỷ lệ áp dụng các kỹ thuật này lên ít nhất 50% trong vòng 1 năm, do Khoa Sư phạm Kỹ thuật chủ trì thực hiện.

  2. Đào tạo nâng cao năng lực sư phạm cho giảng viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp dạy học tích cực và kỹ thuật dạy học hiện đại, giúp giảng viên tự tin và thành thạo trong việc thiết kế và tổ chức các hoạt động học tập tích cực. Thời gian triển khai trong 6 tháng, do Ban Đào tạo phối hợp với Phòng Nghiên cứu khoa học thực hiện.

  3. Xây dựng tài liệu và giáo án mẫu theo hướng tích cực: Phát triển hệ thống giáo án mẫu, tài liệu hướng dẫn áp dụng các phương pháp tích cực cho từng nội dung môn Lý luận dạy học, tạo điều kiện cho giảng viên tham khảo và áp dụng dễ dàng. Mục tiêu hoàn thành trong 9 tháng, do nhóm nghiên cứu đề tài chủ trì.

  4. Tăng cường đánh giá và phản hồi từ sinh viên: Thiết lập hệ thống thu thập ý kiến phản hồi định kỳ từ sinh viên về phương pháp giảng dạy và mức độ hứng thú, từ đó điều chỉnh kịp thời các giải pháp dạy học. Thực hiện liên tục hàng học kỳ, do Khoa và các giảng viên phụ trách môn học phối hợp thực hiện.

  5. Khuyến khích sinh viên tham gia các hoạt động học tập trải nghiệm: Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, dự án nhóm, mô phỏng tình huống thực tế nhằm phát triển kỹ năng mềm và tăng cường sự gắn kết giữa lý thuyết và thực hành. Mục tiêu triển khai trong năm học tiếp theo, do Ban Chủ nhiệm Khoa và các giảng viên phối hợp tổ chức.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giảng viên Khoa Sư phạm Kỹ thuật: Nhận được các giải pháp thiết thực để đổi mới phương pháp giảng dạy môn Lý luận dạy học, nâng cao hiệu quả truyền đạt kiến thức và phát triển kỹ năng cho sinh viên.

  2. Sinh viên ngành Sư phạm Kỹ thuật: Hiểu rõ hơn về phương pháp học tích cực, từ đó chủ động tham gia các hoạt động học tập, nâng cao hứng thú và kết quả học tập.

  3. Nhà quản lý giáo dục đại học: Có cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, chương trình đào tạo và các hoạt động hỗ trợ đổi mới phương pháp giảng dạy trong các trường đại học kỹ thuật.

  4. Nghiên cứu sinh và học viên cao học ngành Giáo dục và Sư phạm kỹ thuật: Tham khảo mô hình nghiên cứu, phương pháp khảo sát và các giải pháp đổi mới phương pháp dạy học tích cực, phục vụ cho các đề tài nghiên cứu tiếp theo.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phương pháp dạy học tích cực là gì?
    Phương pháp dạy học tích cực là cách tổ chức hoạt động học tập nhằm phát huy tính chủ động, sáng tạo của người học thông qua các hình thức như thảo luận nhóm, động não, đóng vai, giúp người học tự lực chiếm lĩnh kiến thức và phát triển kỹ năng.

  2. Tại sao cần đổi mới phương pháp dạy học môn Lý luận dạy học?
    Do môn Lý luận dạy học có tính chất lý thuyết nặng, sinh viên kỹ thuật thường thụ động và thiếu hứng thú. Đổi mới phương pháp giúp tăng cường sự tham gia tích cực, phát triển kỹ năng mềm và nâng cao hiệu quả học tập.

  3. Các kỹ thuật dạy học tích cực phổ biến là gì?
    Các kỹ thuật phổ biến gồm động não (brainstorming), sơ đồ tư duy (mind map), đóng vai, kỹ thuật khăn trải bàn, chia sẻ cặp đôi, giúp tăng cường tương tác và phát huy tư duy sáng tạo của sinh viên.

  4. Làm thế nào để giảng viên áp dụng linh hoạt các phương pháp tích cực?
    Giảng viên cần được đào tạo bài bản, xây dựng giáo án mẫu, kết hợp các phương pháp truyền thống và tích cực, đồng thời lắng nghe phản hồi từ sinh viên để điều chỉnh phù hợp.

  5. Việc học theo hướng tích cực hóa người học có tác động gì đến sinh viên?
    Giúp sinh viên phát triển kỹ năng tư duy độc lập, giải quyết vấn đề, làm việc nhóm, tăng cường hứng thú học tập và khả năng vận dụng kiến thức vào thực tế, từ đó nâng cao chất lượng đào tạo.

Kết luận

  • Đề tài đã xây dựng thành công hệ thống giải pháp dạy học theo hướng tích cực hóa người học cho môn Lý luận dạy học, phù hợp với đặc thù và nhu cầu thực tế của sinh viên kỹ thuật.
  • Phương pháp thuyết trình, đàm thoại và làm việc nhóm là các phương pháp được áp dụng phổ biến, trong khi các kỹ thuật dạy học tích cực còn hạn chế về mức độ sử dụng.
  • Sinh viên có thái độ trung bình đối với môn học, nhưng đồng thuận cao với các giải pháp đổi mới nhằm nâng cao hứng thú và hiệu quả học tập.
  • Giải pháp đề xuất tập trung vào tăng cường áp dụng phương pháp tích cực, đào tạo giảng viên, xây dựng tài liệu hỗ trợ và tăng cường phản hồi từ sinh viên.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai đào tạo giảng viên, áp dụng thử nghiệm các giải pháp, thu thập phản hồi và điều chỉnh nhằm hoàn thiện mô hình dạy học tích cực cho môn Lý luận dạy học.

Hành động ngay hôm nay: Giảng viên và nhà quản lý giáo dục cần phối hợp triển khai các giải pháp đổi mới phương pháp dạy học tích cực để nâng cao chất lượng đào tạo và phát triển toàn diện năng lực người học.