Tổng quan nghiên cứu

Tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản là một trong những loại tội phạm xâm phạm quyền sở hữu tài sản ngày càng diễn biến phức tạp tại Việt Nam. Theo thống kê từ năm 2018 đến 2022, số vụ án liên quan đến tội này trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk có xu hướng gia tăng, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến an ninh trật tự và quyền lợi hợp pháp của người dân. Việc định tội danh chính xác đối với tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản là yêu cầu cấp thiết nhằm đảm bảo công bằng pháp luật, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các bên liên quan, đồng thời nâng cao hiệu quả công tác phòng chống tội phạm.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích, đánh giá thực trạng định tội danh đối với tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản theo quy định của Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) trên cơ sở thực tế xét xử tại tỉnh Đắk Lắk trong giai đoạn 2018-2022. Qua đó, đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao chất lượng và hiệu quả của hoạt động định tội danh trong thực tiễn xét xử. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các vụ án hình sự về tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản được xét xử tại Tòa án nhân dân hai cấp trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hoàn thiện lý luận và thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự, góp phần nâng cao tính chính xác trong việc xác định tội danh, từ đó đảm bảo quyền con người, quyền công dân được tôn trọng và bảo vệ trong hoạt động tố tụng hình sự. Đồng thời, kết quả nghiên cứu cũng hỗ trợ các cơ quan tiến hành tố tụng trong việc áp dụng pháp luật một cách thống nhất, hiệu quả, góp phần xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình pháp luật hình sự hiện đại, trong đó có:

  • Lý thuyết cấu thành tội phạm: Bao gồm các yếu tố khách thể, mặt khách quan, mặt chủ quan và chủ thể của tội phạm, làm cơ sở để xác định hành vi phạm tội có đủ dấu hiệu cấu thành tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản theo Điều 175 Bộ luật Hình sự năm 2015.
  • Lý thuyết về trách nhiệm hình sự và cá thể hóa hình phạt: Giúp phân tích vai trò của việc định tội danh trong việc xác định trách nhiệm hình sự và áp dụng hình phạt phù hợp với tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội.
  • Mô hình phối hợp trong tố tụng hình sự: Nhấn mạnh sự phối hợp giữa các cơ quan tiến hành tố tụng (Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án) trong hoạt động định tội danh nhằm đảm bảo tính chính xác và công bằng trong xét xử.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: định tội danh, tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản, cấu thành tội phạm, đồng phạm, tình tiết tăng nặng, tình tiết giảm nhẹ, lỗi cố ý.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng kết hợp các phương pháp nghiên cứu sau:

  • Phương pháp phân tích, tổng hợp: Được áp dụng để làm rõ các vấn đề lý luận về định tội danh và tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản, đồng thời tổng hợp các quan điểm khoa học và quy định pháp luật hiện hành.
  • Phương pháp lịch sử: Giúp đánh giá sự phát triển của quy định pháp luật về tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản qua các thời kỳ, từ Pháp lệnh năm 1970 đến Bộ luật Hình sự năm 2015.
  • Phương pháp thống kê, so sánh: Thu thập và phân tích số liệu về các vụ án xét xử tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản tại tỉnh Đắk Lắk giai đoạn 2018-2022, so sánh với các địa phương khác để đánh giá thực trạng và hiệu quả định tội danh.
  • Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: Phân tích hồ sơ vụ án, bản án, quyết định của Tòa án nhân dân hai cấp tại Đắk Lắk nhằm đánh giá chất lượng định tội danh trong thực tế xét xử.

Nguồn dữ liệu chính bao gồm hồ sơ vụ án, báo cáo xét xử, văn bản pháp luật (Bộ luật Hình sự 2015, Bộ luật Tố tụng hình sự 2015), các tài liệu nghiên cứu khoa học, sách chuyên khảo và các bài viết chuyên ngành. Cỡ mẫu nghiên cứu gồm khoảng 100 vụ án được xét xử trong giai đoạn nghiên cứu, được chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ định tội danh chính xác đạt khoảng 85% trong các vụ án xét xử tại tỉnh Đắk Lắk từ 2018 đến 2022. Tuy nhiên, còn tồn tại khoảng 15% vụ án có sai sót trong việc xác định tội danh, chủ yếu do nhầm lẫn giữa tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản và tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản.

  2. Khoảng 60% vụ án có áp dụng tình tiết tăng nặng đúng quy định, như phạm tội có tổ chức, lợi dụng chức vụ quyền hạn, chiếm đoạt tài sản trị giá lớn. Tuy nhiên, việc áp dụng tình tiết “phạm tội có tính chất chuyên nghiệp” còn chưa thống nhất do thiếu hướng dẫn cụ thể.

  3. Hoạt động phối hợp giữa các cơ quan tiến hành tố tụng còn hạn chế, dẫn đến việc thu thập chứng cứ và đánh giá hành vi phạm tội chưa đầy đủ, ảnh hưởng đến kết quả định tội danh. Khoảng 30% vụ án có ghi nhận sự thiếu phối hợp hiệu quả giữa Cơ quan điều tra và Viện kiểm sát.

  4. Việc áp dụng quy định pháp luật về hiệu lực và phạm vi áp dụng Bộ luật Hình sự năm 2015 được thực hiện tương đối đầy đủ, tuy nhiên vẫn còn một số trường hợp chưa cập nhật kịp thời các sửa đổi, bổ sung mới nhất, gây khó khăn trong việc xác định tội danh chính xác.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính dẫn đến sai sót trong định tội danh là do sự phức tạp của hành vi phạm tội, đặc biệt là sự nhầm lẫn giữa tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản và tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản. Điều này xuất phát từ việc các dấu hiệu cấu thành tội phạm có nhiều điểm tương đồng, đòi hỏi người tiến hành tố tụng phải có trình độ chuyên môn cao và kinh nghiệm thực tiễn phong phú.

So với các nghiên cứu tại một số địa phương khác, tỷ lệ định tội danh chính xác tại Đắk Lắk tương đối cao nhưng vẫn cần cải thiện hơn nữa. Việc thiếu sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan tố tụng làm giảm hiệu quả thu thập chứng cứ và đánh giá hành vi phạm tội, từ đó ảnh hưởng đến chất lượng xét xử.

Việc áp dụng các quy định về tình tiết tăng nặng còn chưa đồng bộ do thiếu hướng dẫn chi tiết, đặc biệt là tình tiết “phạm tội có tính chất chuyên nghiệp”. Điều này gây khó khăn cho các cơ quan tiến hành tố tụng trong việc xác định mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội và áp dụng hình phạt phù hợp.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ định tội danh chính xác theo năm, bảng thống kê các tình tiết tăng nặng được áp dụng trong các vụ án, và sơ đồ mô tả quy trình phối hợp giữa các cơ quan tiến hành tố tụng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn nghiệp vụ cho cán bộ tiến hành tố tụng nhằm nâng cao năng lực nhận diện và phân biệt chính xác các tội phạm liên quan đến tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản. Thời gian thực hiện: trong vòng 12 tháng; Chủ thể thực hiện: Tòa án nhân dân, Viện kiểm sát, Cơ quan điều tra tỉnh Đắk Lắk.

  2. Hoàn thiện và ban hành các văn bản hướng dẫn thi hành Bộ luật Hình sự liên quan đến tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản, đặc biệt là hướng dẫn áp dụng tình tiết tăng nặng như “phạm tội có tính chất chuyên nghiệp”. Thời gian: 6-9 tháng; Chủ thể: Bộ Tư pháp phối hợp với TAND tối cao.

  3. Nâng cao hiệu quả phối hợp giữa các cơ quan tiến hành tố tụng trong hoạt động điều tra, truy tố và xét xử thông qua xây dựng quy chế phối hợp cụ thể, tổ chức các cuộc họp định kỳ để trao đổi thông tin và giải quyết vướng mắc. Thời gian: liên tục; Chủ thể: Viện kiểm sát, Cơ quan điều tra, Tòa án nhân dân tỉnh Đắk Lắk.

  4. Ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý hồ sơ, chứng cứ và theo dõi tiến trình xét xử nhằm đảm bảo tính minh bạch, chính xác và kịp thời trong việc định tội danh và xử lý vụ án. Thời gian: 12-18 tháng; Chủ thể: Tòa án nhân dân tỉnh Đắk Lắk phối hợp với các đơn vị công nghệ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ, công chức trong các cơ quan tiến hành tố tụng như điều tra viên, kiểm sát viên, thẩm phán nhằm nâng cao hiểu biết và kỹ năng định tội danh chính xác trong xét xử tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản.

  2. Sinh viên, học viên ngành Luật hình sự và tố tụng hình sự để nghiên cứu, tham khảo các vấn đề lý luận và thực tiễn về tội phạm xâm phạm sở hữu, đặc biệt là tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản.

  3. Các nhà làm luật và chuyên gia pháp lý trong việc hoàn thiện chính sách pháp luật hình sự, xây dựng các văn bản hướng dẫn thi hành Bộ luật Hình sự và Bộ luật Tố tụng hình sự.

  4. Các tổ chức, cá nhân hoạt động trong lĩnh vực phòng chống tội phạm và bảo vệ quyền lợi người dân nhằm hiểu rõ hơn về cơ sở pháp lý và thực tiễn xử lý tội phạm liên quan đến tài sản, từ đó có các biện pháp hỗ trợ phù hợp.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao việc định tội danh chính xác lại quan trọng trong xét xử tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản?
    Định tội danh chính xác là cơ sở để áp dụng hình phạt phù hợp, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các bên và đảm bảo công bằng pháp luật. Sai sót trong định tội danh có thể dẫn đến oan sai hoặc bỏ lọt tội phạm, ảnh hưởng đến uy tín của cơ quan tố tụng.

  2. Các yếu tố cấu thành tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản gồm những gì?
    Bao gồm khách thể (quyền sở hữu tài sản), mặt khách quan (hành vi chiếm đoạt qua vay, mượn, thuê tài sản bằng thủ đoạn gian dối hoặc bỏ trốn), mặt chủ quan (lỗi cố ý), và chủ thể (người đủ năng lực trách nhiệm hình sự từ 16 tuổi trở lên).

  3. Làm thế nào để phân biệt tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản với tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản?
    Tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản xảy ra khi người phạm tội đã được giao tài sản hợp pháp qua hợp đồng nhưng sau đó chiếm đoạt; còn tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản là dùng thủ đoạn gian dối để chiếm đoạt tài sản ngay từ đầu mà không có sự giao nhận hợp pháp.

  4. Tình tiết “phạm tội có tính chất chuyên nghiệp” được áp dụng như thế nào?
    Theo hướng dẫn, tình tiết này áp dụng khi người phạm tội thực hiện hành vi phạm tội từ năm lần trở lên, lấy việc phạm tội làm nghề sinh sống và kết quả phạm tội làm nguồn sống chính, nhằm tăng mức độ nghiêm khắc của hình phạt.

  5. Các cơ quan tố tụng cần làm gì để nâng cao chất lượng định tội danh?
    Cần tăng cường đào tạo chuyên môn, phối hợp chặt chẽ trong thu thập chứng cứ, áp dụng đúng quy định pháp luật, đồng thời sử dụng công nghệ thông tin để quản lý hồ sơ và theo dõi tiến trình xét xử nhằm đảm bảo tính chính xác và minh bạch.

Kết luận

  • Định tội danh chính xác đối với tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản là yếu tố then chốt đảm bảo công bằng và hiệu quả trong xét xử hình sự.
  • Thực tiễn xét xử tại tỉnh Đắk Lắk giai đoạn 2018-2022 cho thấy tỷ lệ định tội danh chính xác đạt khoảng 85%, còn tồn tại một số hạn chế về phối hợp và áp dụng tình tiết tăng nặng.
  • Bộ luật Hình sự năm 2015 đã có nhiều quy định hoàn thiện, tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho việc định tội danh, tuy nhiên cần tiếp tục hoàn thiện và hướng dẫn chi tiết hơn.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào nâng cao năng lực cán bộ, hoàn thiện văn bản hướng dẫn, tăng cường phối hợp và ứng dụng công nghệ thông tin trong tố tụng.
  • Nghiên cứu này góp phần nâng cao nhận thức và thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự, đồng thời hỗ trợ các cơ quan tiến hành tố tụng trong công tác phòng chống tội phạm hiệu quả hơn.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan chức năng và nhà nghiên cứu nên phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục theo dõi, đánh giá thực tiễn để điều chỉnh chính sách pháp luật phù hợp với tình hình phát triển xã hội.