Đồ Tiền Phúc: Tội Lạm Dụng Tín Nhiệm Chiếm Đoạt Tài Sản Trong Bộ Luật Hình Sự Năm 2015

Tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản được hiểu là hành vi lợi dụng sự tin tưởng, tín nhiệm để chiếm đoạt tài sản của người khác. Theo khoản 1 Điều 175 BLHS 2015, tội này được thực hiện thông qua các hành vi như mượn, thuê, nhận tài sản bằng hợp đồng rồi dùng thủ đoạn gian dối hoặc bỏ trốn để chiếm đoạt; hoặc sử dụng tài sản vào mục đích bất hợp pháp dẫn đến không có khả năng trả lại. Giá trị tài sản chiếm đoạt phải từ 4.000.000 đồng trở lên mới cấu thành tội phạm. Cần phân biệt tội lạm dụng tín nhiệm với các tội xâm phạm sở hữu khác, đặc biệt là tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản.

Từ năm 1945 đến trước khi ban hành BLHS năm 1985, pháp luật hình sự Việt Nam chưa có quy định cụ thể về tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản. Các văn bản pháp luật thời kỳ này chủ yếu tập trung vào bảo vệ tài sản xã hội chủ nghĩa và trừng trị các hành vi xâm phạm tài sản nói chung. Sau chiến thắng Điện Biên Phủ năm 1954, Nhà nước ban hành nhiều văn bản pháp luật để bảo vệ quyền sở hữu. Tuy nhiên, mãi đến khi BLHS năm 1985 ra đời, tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản mới chính thức được quy định cụ thể, đánh dấu bước tiến quan trọng trong việc bảo vệ quyền sở hữu của công dân.

Các yếu tố cấu thành tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản bao gồm: (1) Chủ thể: Là người có năng lực trách nhiệm hình sự và đã thực hiện hành vi vay, mượn, thuê tài sản hoặc nhận tài sản bằng hình thức hợp đồng; (2) Khách thể: Là quyền sở hữu tài sản hợp pháp của cá nhân, tổ chức; (3) Mặt chủ quan: Lỗi cố ý trực tiếp, tức là người phạm biết rõ hành vi của mình là nguy hiểm cho xã hội, thấy trước hậu quả và mong muốn hậu quả xảy ra; (4) Mặt khách quan: Hành vi dùng thủ đoạn gian dối hoặc bỏ trốn để chiếm đoạt tài sản; hoặc sử dụng tài sản vào mục đích bất hợp pháp dẫn đến không có khả năng trả lại. Mục đích chiếm đoạt là yếu tố bắt buộc.

Điều 175 BLHS 2015 quy định các khung hình phạt khác nhau tùy theo giá trị tài sản chiếm đoạt và các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ. Cụ thể, khoản 1 quy định hình phạt tù từ 06 tháng đến 03 năm đối với hành vi chiếm đoạt tài sản có giá trị từ 4.000.000 đồng đến dưới 50.000.000 đồng hoặc dưới 4.000.000 đồng nhưng đã bị xử phạt hành chính hoặc kết án về hành vi chiếm đoạt tài sản. Các khoản 2, 3, 4 quy định các khung hình phạt cao hơn đối với các trường hợp phạm tội có tính chất nghiêm trọng hơn, như chiếm đoạt tài sản có giá trị lớn, có tổ chức, gây hậu quả nghiêm trọng.

Điểm khác biệt lớn nhất giữa tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản và tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản nằm ở thời điểm nảy sinh ý định chiếm đoạt. Trong tội lừa đảo, ý định chiếm đoạt đã có từ trước khi thực hiện giao dịch. Còn trong tội lạm dụng tín nhiệm, ý định chiếm đoạt chỉ nảy sinh sau khi đã nhận được tài sản một cách hợp pháp. Ngoài ra, quan hệ tín nhiệm đóng vai trò quan trọng trong tội lạm dụng tín nhiệm, trong khi tội lừa đảo có thể không có yếu tố này. Việc phân biệt rõ hai tội này có ý nghĩa quan trọng trong việc xác định đúng tội danh và áp dụng hình phạt phù hợp.

Trong giai đoạn 2015-2020, số lượng vụ án lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản được xét xử có xu hướng gia tăng. Các vụ án này thường liên quan đến các giao dịch dân sự, kinh tế phức tạp, gây khó khăn cho việc thu thập chứng cứ và xác định tội danh. TAND tối cao đã ban hành nhiều hướng dẫn, án lệ về tội này, nhưng vẫn còn nhiều vấn đề chưa được giải quyết triệt để. Cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan tố tụng để giải quyết các vụ án này một cách nhanh chóng, chính xác và công bằng.

Một trong những khó khăn lớn nhất trong áp dụng pháp luật đối với tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản là việc phân biệt với các quan hệ dân sự, kinh tế thông thường. Nhiều trường hợp, hành vi vi phạm chỉ mang tính chất tranh chấp dân sự, nhưng lại bị hình sự hóa, gây ảnh hưởng đến hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp. Ngoài ra, việc xác định ý thức chiếm đoạt và mục đích chiếm đoạt cũng gặp nhiều khó khăn. Cần có các quy định rõ ràng hơn về các dấu hiệu nhận biết hành vi lạm dụng tín nhiệm để tránh oan sai.

Để đảm bảo áp dụng đúng quy định pháp luật đối với tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản, cần thực hiện các giải pháp sau: (1) Nâng cao trình độ chuyên môn của cán bộ điều tra, truy tố, xét xử; (2) Tăng cường phối hợp giữa các cơ quan tố tụng; (3) Hoàn thiện hệ thống pháp luật về tội phạm này, đặc biệt là các quy định về dấu hiệu nhận biết hành vi lạm dụng tín nhiệm; (4) Tăng cường tuyên truyền, phổ biến pháp luật để nâng cao nhận thức của người dân về tội phạm này. Cần chú trọng việc giải thích pháp luật, đưa ra các ví dụ cụ thể để người dân dễ hiểu và áp dụng.

Pháp luật hình sự cần tiếp tục được hoàn thiện để đáp ứng yêu cầu của thực tiễn. Cần rà soát, sửa đổi, bổ sung các quy định còn thiếu sót, chưa rõ ràng, đặc biệt là các quy định về dấu hiệu nhận biết hành vi lạm dụng tín nhiệm. Ngoài ra, cần có các quy định cụ thể về trách nhiệm dân sự của người phạm tội để bảo vệ quyền lợi của người bị hại. Việc hoàn thiện pháp luật cần dựa trên cơ sở nghiên cứu kỹ lưỡng thực tiễn xét xử và tham khảo kinh nghiệm của các nước trên thế giới.

Bên cạnh việc hoàn thiện pháp luật, cần chú trọng công tác phòng ngừa tội phạm. Các biện pháp phòng ngừa cần tập trung vào việc nâng cao nhận thức của người dân về pháp luật, đặc biệt là các quy định về tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản. Cần tăng cường tuyên truyền, phổ biến pháp luật thông qua các phương tiện thông tin đại chúng. Ngoài ra, cần có các biện pháp kiểm soát chặt chẽ các hoạt động kinh tế, tài chính để ngăn chặn các hành vi vi phạm pháp luật.