Tổng quan nghiên cứu

Bài thơ “Đàn ghi ta của Lor-ca” của Thanh Thảo là một tác phẩm tiêu biểu cho xu hướng cách tân thơ Việt Nam sau 1975, mang dấu ấn thi pháp chủ nghĩa tượng trưng. Từ năm 2008, bài thơ đã được đưa vào chương trình Ngữ văn lớp 12, thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu, giáo viên và học sinh. Tuy nhiên, việc dạy và học bài thơ này gặp nhiều khó khăn do ngôn ngữ giàu tính biểu tượng, hình ảnh phức tạp và cách biểu đạt mới lạ, khiến học sinh lúng túng trong việc giải mã và liên tưởng. Mục tiêu nghiên cứu là tìm hiểu thi pháp chủ nghĩa tượng trưng trong bài thơ, đánh giá thực trạng dạy học tại trường THPT Yên Viên, Hà Nội, và đề xuất phương pháp dạy học hiệu quả nhằm nâng cao năng lực thẩm mỹ và hiểu biết của học sinh. Nghiên cứu được thực hiện trong phạm vi bài thơ “Đàn ghi ta của Lor-ca” trong chương trình Ngữ văn lớp 12, với đối tượng là học sinh lớp 12 tại trường THPT Yên Viên. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần đổi mới phương pháp dạy học văn học hiện đại, giúp giáo viên và học sinh tiếp cận sâu sắc hơn giá trị nội dung và nghệ thuật của tác phẩm, đồng thời phát triển năng lực tư duy, cảm thụ nghệ thuật và sáng tạo ngôn ngữ.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên lý thuyết chủ nghĩa tượng trưng trong văn học, được khởi nguồn từ trào lưu thơ Pháp cuối thế kỷ XIX với các nhà thơ như Baudelaire, Mallarmé, Verlaine và Rimbaud. Chủ nghĩa tượng trưng được hiểu là kiểu tư duy nghệ thuật sử dụng hình ảnh, biểu tượng đa nghĩa để biểu đạt những ý niệm trừu tượng, huyền bí, vượt lên trên hiện thực bề ngoài. Các khái niệm chính bao gồm:

  • Tượng trưng: Hình ảnh mang tính ký hiệu, đa nghĩa, gợi liên tưởng phong phú, không hoàn toàn trùng khớp với ý nghĩa biểu đạt.
  • Biểu tượng: Hình ảnh tượng trưng có tính thông điệp, vừa biểu hiện vừa che đậy, có sức gợi cảm và năng động.
  • Thi pháp thơ tượng trưng: Bao gồm việc sử dụng ngôn ngữ gián cách, âm nhạc trong thơ, cấu trúc tự do, và sự phối hợp các giác quan trong cảm nhận.
  • Âm nhạc trong thơ: Nhạc điệu được coi là siêu biểu tượng, tạo nên sự hòa âm giữa âm thanh và ý nghĩa, giúp thơ đạt đến trạng thái biểu cảm cao nhất.

Ngoài ra, luận văn vận dụng mô hình dạy học phát triển năng lực thẩm mỹ và tư duy sáng tạo, nhấn mạnh vai trò của việc đọc sáng tạo và khai thác thi pháp trong giảng dạy văn học hiện đại.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tiếp cận thi pháp học để phân tích bài thơ “Đàn ghi ta của Lor-ca” từ góc độ nghệ thuật và biểu tượng học. Phương pháp khảo sát thực nghiệm được áp dụng tại trường THPT Yên Viên, Hà Nội, với cỡ mẫu gồm 10 giáo viên dạy Ngữ văn và 92 học sinh lớp 12 (hai lớp 12A9 và 12A10). Phương pháp nghiên cứu lý luận – thực tiễn được sử dụng để tổng hợp, đánh giá các công trình nghiên cứu trước đó và thực trạng dạy học hiện nay. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phương pháp định tính và định lượng, kết hợp khảo sát bảng hỏi, quan sát tiết dạy và phân tích giáo án. Timeline nghiên cứu kéo dài trong năm học 2014-2015, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng phương pháp dạy học, thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học bài thơ còn nhiều hạn chế: 90% giáo viên khảo sát chủ yếu dạy theo nội dung chủ đề, chưa chú trọng đến nghệ thuật và thi pháp chủ nghĩa tượng trưng. Không có giáo viên nào cung cấp tài liệu bổ sung về chủ nghĩa tượng trưng cho học sinh. Tuy nhiên, 80% giáo viên nhận thức được tầm quan trọng của việc đọc sáng tạo và 80% cho rằng dạy học theo thi pháp tượng trưng là cần thiết.

  2. Học sinh gặp khó khăn trong tiếp nhận bài thơ: Qua khảo sát 92 học sinh, chỉ khoảng 44,5% học sinh hiểu bài ở mức khá, 45,7% ở mức trung bình và gần 10% không hiểu gì. Lớp thực nghiệm 12A10 có tỷ lệ học sinh hiểu khá cao hơn lớp đối chứng 12A9 (49% so với 40%).

  3. Nguyên nhân khó học là do ngôn ngữ và hình ảnh tượng trưng phức tạp: 66,3% học sinh cho rằng hình ảnh và ngôn ngữ khó hiểu là yếu tố ảnh hưởng lớn nhất. 33,7% cho rằng phương pháp dạy học chưa hiệu quả, 53,2% cho rằng cơ sở lý luận về chủ nghĩa tượng trưng còn ít.

  4. Bài thơ có kết cấu tự do, âm nhạc và hình ảnh đa nghĩa: Kết cấu bài thơ theo kiểu “khối vuông rubic” với sự phóng túng trong ngôn ngữ và tổ chức hình ảnh, tạo nên mạch cảm xúc tự nhiên, đan xen giữa hiện thực và siêu thực. Tiếng đàn “li-la li-la” được lặp lại như một nhạc điệu ám ảnh, biểu tượng cho nghệ thuật và sự bất tử của Lorca.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy sự thiếu hụt trong việc áp dụng thi pháp chủ nghĩa tượng trưng vào giảng dạy là nguyên nhân chính khiến học sinh khó tiếp cận bài thơ. Việc giáo viên chủ yếu dạy theo nội dung mà không khai thác nghệ thuật làm giảm hiệu quả cảm thụ và phát triển năng lực thẩm mỹ của học sinh. So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả tương đồng với nhận định rằng bài thơ đòi hỏi phương pháp dạy học sáng tạo, khai thác sâu sắc thi pháp để giúp học sinh hiểu và cảm nhận đúng giá trị tác phẩm.

Phân tích thi pháp cho thấy bài thơ sử dụng nhiều thủ pháp như chuyển đổi cảm giác, biểu tượng đa nghĩa, nhạc tính trong ngôn từ, kết cấu phi tuyến tính, tạo nên một thế giới nghệ thuật đa chiều, vừa hiện thực vừa huyền ảo. Việc hiểu và vận dụng các yếu tố này trong dạy học sẽ giúp học sinh phát triển năng lực tư duy phản biện, sáng tạo và cảm thụ nghệ thuật. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố mức độ hiểu bài của học sinh và bảng tổng hợp ý kiến giáo viên về phương pháp dạy học.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng tài liệu hướng dẫn dạy học bài thơ theo thi pháp chủ nghĩa tượng trưng: Cung cấp cho giáo viên tài liệu chuyên sâu về lý thuyết và phương pháp phân tích thi pháp, giúp họ hiểu rõ và vận dụng hiệu quả trong giảng dạy. Thời gian thực hiện trong 6 tháng, chủ thể là Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Tổ chức tập huấn nâng cao năng lực cho giáo viên Ngữ văn: Tập trung vào kỹ năng đọc sáng tạo, phân tích biểu tượng, âm nhạc trong thơ và phương pháp dạy học phát triển năng lực thẩm mỹ. Thời gian 3 tháng, chủ thể là các trung tâm bồi dưỡng giáo viên.

  3. Áp dụng phương pháp dạy học tích cực, kết hợp thảo luận, hỏi đáp và thực hành phân tích thi pháp: Khuyến khích học sinh phát triển tư duy phản biện và sáng tạo qua việc tự khám phá ý nghĩa bài thơ. Thời gian áp dụng trong năm học, chủ thể là giáo viên trực tiếp giảng dạy.

  4. Tăng cường trang bị kiến thức nền tảng về chủ nghĩa tượng trưng cho học sinh: Qua các bài học bổ trợ, giúp học sinh làm quen với các khái niệm và thủ pháp nghệ thuật, từ đó dễ dàng tiếp nhận bài thơ. Thời gian triển khai trong học kỳ đầu, chủ thể là giáo viên và nhà trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn trung học phổ thông: Nâng cao hiểu biết về thi pháp chủ nghĩa tượng trưng và phương pháp dạy học bài thơ hiện đại, giúp cải thiện hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực học sinh.

  2. Sinh viên sư phạm chuyên ngành Ngữ văn: Là tài liệu tham khảo quý giá để hiểu sâu về lý thuyết văn học hiện đại và thực hành phương pháp dạy học sáng tạo.

  3. Nhà nghiên cứu văn học hiện đại và thi pháp học: Cung cấp phân tích chi tiết về thi pháp chủ nghĩa tượng trưng trong thơ Việt Nam đương đại, đặc biệt là thơ Thanh Thảo.

  4. Học sinh lớp 12 và người yêu thơ: Giúp nâng cao khả năng cảm thụ, phân tích và hiểu sâu sắc bài thơ “Đàn ghi ta của Lor-ca”, từ đó phát triển năng lực thẩm mỹ và tư duy sáng tạo.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao bài thơ “Đàn ghi ta của Lor-ca” lại khó hiểu với học sinh?
    Bài thơ sử dụng ngôn ngữ tượng trưng, hình ảnh đa nghĩa và kết cấu tự do, đòi hỏi người đọc phải có kiến thức về thi pháp tượng trưng và khả năng liên tưởng phong phú để giải mã ý nghĩa sâu xa.

  2. Chủ nghĩa tượng trưng trong thơ là gì?
    Là phong cách nghệ thuật sử dụng hình ảnh, biểu tượng đa nghĩa để biểu đạt những ý niệm trừu tượng, huyền bí, không mô tả trực tiếp hiện thực mà gợi mở nhiều tầng ý nghĩa.

  3. Phương pháp dạy học nào hiệu quả cho bài thơ này?
    Phương pháp dạy học tích cực, kết hợp đọc sáng tạo, thảo luận, phân tích thi pháp và sử dụng câu hỏi gợi mở giúp học sinh phát triển tư duy phản biện và cảm thụ nghệ thuật.

  4. Vai trò của âm nhạc trong thơ tượng trưng là gì?
    Âm nhạc tạo nên nhạc điệu, sự hòa âm giữa âm thanh và ý nghĩa, giúp bài thơ có sức gợi cảm mạnh mẽ, biểu đạt được những cảm xúc tinh tế và chiều sâu tâm hồn.

  5. Làm thế nào để giáo viên nâng cao năng lực dạy bài thơ này?
    Giáo viên cần được tập huấn về lý thuyết chủ nghĩa tượng trưng, phương pháp phân tích thi pháp, đồng thời sử dụng tài liệu hướng dẫn chuyên sâu và áp dụng phương pháp dạy học tích cực, sáng tạo.

Kết luận

  • Bài thơ “Đàn ghi ta của Lor-ca” là tác phẩm tiêu biểu của thơ tượng trưng Việt Nam hiện đại, giàu giá trị nghệ thuật và biểu tượng.
  • Thực trạng dạy học tại trường THPT Yên Viên cho thấy giáo viên và học sinh còn nhiều khó khăn trong tiếp cận thi pháp và nội dung bài thơ.
  • Nghiên cứu đã phân tích sâu sắc thi pháp chủ nghĩa tượng trưng trong bài thơ, làm rõ các yếu tố như kết cấu rubic, âm nhạc, biểu tượng đàn ghi ta và hình tượng Lorca.
  • Đề xuất các giải pháp thiết thực nhằm nâng cao hiệu quả dạy học, phát triển năng lực thẩm mỹ và tư duy sáng tạo cho học sinh.
  • Khuyến nghị các cơ quan giáo dục, nhà trường và giáo viên phối hợp triển khai tập huấn, xây dựng tài liệu và áp dụng phương pháp dạy học tích cực.

Next steps: Triển khai tập huấn giáo viên, xây dựng tài liệu hướng dẫn, áp dụng phương pháp dạy học mới trong năm học tiếp theo.

Call to action: Giáo viên và nhà quản lý giáo dục cần quan tâm đầu tư phát triển năng lực dạy học thi pháp thơ hiện đại để nâng cao chất lượng giáo dục Ngữ văn phổ thông.