Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đô thị hóa nhanh chóng tại Thành phố Hồ Chí Minh, đặc biệt là quận 8, quá trình chỉnh trang đô thị và tái định cư các hộ dân sống trên và ven kênh rạch như dự án rạch Ụ Cây đã trở thành một vấn đề cấp thiết. Theo ước tính, dân số TP.HCM tăng từ 5 triệu năm 1999 lên 10 triệu vào năm 2020, với khoảng 50% dân số tham gia quá trình tái định cư vào các khu đô thị mới. Dự án rạch Ụ Cây, với quy mô di dời 953 hộ dân và hơn 5.000 nhân khẩu, nhằm mục tiêu cải thiện điều kiện sống, môi trường và phát triển kinh tế xã hội của quận 8. Tuy nhiên, tái định cư không chỉ đơn thuần là thay đổi chỗ ở mà còn kéo theo nhiều biến đổi về kinh tế, xã hội và môi trường sống của các hộ gia đình.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc đánh giá các khía cạnh kinh tế xã hội phát sinh sau tái định cư tại chung cư Tân Mỹ, quận 7, xác định các yếu tố ảnh hưởng đến quyết định định cư lâu dài hay tạm thời của các hộ gia đình, từ đó đề xuất các chính sách nâng cao chất lượng cuộc sống hậu tái định cư. Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong các hộ tái định cư thuộc dự án rạch Ụ Cây, với dữ liệu thu thập trong giai đoạn 2009-2011. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học cho các chính sách tái định cư, góp phần ổn định đời sống người dân và phát triển bền vững đô thị.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên khung lý thuyết về sinh kế bền vững, được phát triển bởi các tổ chức quốc tế như UNDP, CARE và DFID, nhằm phân tích tác động của tái định cư đến sinh kế hộ gia đình. Khái niệm sinh kế bền vững bao gồm các năng lực, tài sản (hữu hình và vô hình) và các hoạt động cần thiết để duy trì và nâng cao phương tiện sinh sống, đồng thời có khả năng phục hồi trước các cú sốc và áp lực xã hội, kinh tế, môi trường.

Khung lý thuyết của DFID được sử dụng làm nền tảng chính, tập trung vào năm loại tài sản sinh kế: vốn con người (sức khỏe, giáo dục, kỹ năng), vốn tự nhiên (đất đai, nguồn nước), vốn xã hội (mạng lưới quan hệ, sự hỗ trợ cộng đồng), vốn vật chất (cơ sở hạ tầng, nhà ở) và vốn tài chính (tiết kiệm, tín dụng). Ngoài ra, nghiên cứu còn xem xét các yếu tố dễ bị tổn thương như cú sốc, xu hướng và tính thời vụ ảnh hưởng đến sinh kế.

Các chỉ số đo lường sự đảm bảo sinh kế hộ gia đình bao gồm thu nhập, việc làm, chi phí sinh hoạt, môi trường sống, quan hệ cộng đồng, cơ sở hạ tầng và khả năng tiếp cận dịch vụ xã hội. Các cảnh báo của các tổ chức quốc tế như Ngân hàng Thế giới và ADB về những thiệt hại kinh tế, xã hội và môi trường do tái định cư cũng được tích hợp để làm rõ các nguy cơ và thách thức trong quá trình tái định cư.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng. Giai đoạn định tính bao gồm phỏng vấn chuyên gia, thảo luận nhóm để hoàn thiện bảng câu hỏi khảo sát. Giai đoạn định lượng tiến hành khảo sát trực tiếp 136 hộ gia đình tái định cư tại chung cư Tân Mỹ, quận 7, được chọn ngẫu nhiên từ tổng số 242 hộ tái định cư theo chương trình nhận căn hộ.

Phân tích dữ liệu sử dụng các phương pháp thống kê mô tả để đánh giá sự biến đổi về thu nhập, việc làm, chi phí sinh hoạt và các khía cạnh xã hội, môi trường. Phân tích tương quan đơn biến (Gross Tabulation) và kiểm định Chi-bình phương được áp dụng để xác định mối liên hệ giữa các yếu tố kinh tế xã hội với quyết định định cư lâu dài hay tạm thời. Mô hình hồi quy logit (Binary Logistic Regression) được sử dụng để đánh giá các nhân tố ảnh hưởng đến quyết định định cư lâu dài, với các biến độc lập như diện tích căn hộ, sự hiện diện của trẻ em dưới 6 tuổi, người già trên 60 tuổi, tỷ lệ lao động tự do, thay đổi việc làm, chênh lệch thu nhập và qui mô hộ gia đình. Phần mềm SPSS 16.0 hỗ trợ thực hiện các phân tích và kiểm định.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thông tin chung về hộ gia đình tái định cư: Trong số 303 hộ được khảo sát, 79,27% là hộ tái định cư chính thức, còn lại là hộ mua lại hoặc thuê căn hộ. Tỷ lệ hộ không thuộc diện tái định cư nhưng sinh sống tại chung cư có xu hướng tăng.

  2. Thay đổi về kinh tế: Thu nhập bình quân hộ gia đình sau tái định cư có sự biến động rõ rệt. Khoảng 32% hộ giảm thu nhập do mất việc làm hoặc thay đổi nghề nghiệp. Chi phí dịch vụ sinh hoạt hàng tháng tăng trung bình 15-20%, đặc biệt là chi phí điện, nước và truyền hình cáp. Tỷ lệ hộ thuộc diện xóa đói giảm nghèo giảm nhẹ so với trước tái định cư.

  3. Thay đổi về xã hội và môi trường: Quan hệ cộng đồng và láng giềng có sự thay đổi, với 60% hộ cảm thấy mức độ hài lòng giảm do mất mối quan hệ truyền thống. Thời gian thích nghi với môi trường sống mới trung bình là 6-12 tháng. Cơ sở hạ tầng chung cư được đánh giá tốt về hệ thống điện, nước, thoát nước nhưng diện tích căn hộ nhỏ hơn so với nơi ở cũ (trung bình 36m2/căn so với 7,5m2/người diện tích bình quân trước đây). Việc tiếp cận các dịch vụ xã hội như y tế, giáo dục, chợ/siêu thị được cải thiện nhưng vẫn còn khó khăn đối với một số hộ.

  4. Kết quả hồi quy logit: Các yếu tố ảnh hưởng tích cực đến quyết định định cư lâu dài gồm diện tích căn hộ (β1 > 0) và tỷ lệ lao động tự do trong hộ (β4 > 0). Ngược lại, sự hiện diện của trẻ em dưới 6 tuổi (β2 < 0), người già trên 60 tuổi (β3 < 0), thay đổi việc làm (β5 < 0), chênh lệch thu nhập giảm (β6 < 0) và qui mô hộ lớn (β7 < 0) làm giảm xác suất định cư lâu dài. Mô hình có độ dự báo chính xác khoảng 78%, cho thấy các biến được chọn phù hợp với thực tế.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy tái định cư đã tạo ra những biến đổi đa chiều trong đời sống kinh tế xã hội của các hộ gia đình. Việc tăng chi phí sinh hoạt và giảm thu nhập là những áp lực lớn khiến một số hộ không thể ổn định lâu dài tại nơi ở mới. Diện tích căn hộ nhỏ và mật độ dân cư cao tạo ra áp lực không gian, đặc biệt với các hộ có nhiều thành viên hoặc có trẻ nhỏ, người già, dẫn đến xu hướng di chuyển hoặc tạm trú.

So sánh với các nghiên cứu trước về tái định cư tại TP.HCM và các cảnh báo của ADB, Ngân hàng Thế giới, những khó khăn về việc làm, mất mối quan hệ xã hội và thích nghi môi trường sống là những thách thức phổ biến. Việc tiếp cận dịch vụ xã hội được cải thiện nhưng chưa đồng đều, ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống. Các biểu đồ phân tích có thể minh họa rõ sự thay đổi thu nhập, chi phí sinh hoạt và mức độ hài lòng xã hội trước và sau tái định cư, giúp trực quan hóa tác động của dự án.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường hỗ trợ việc làm và đào tạo nghề: Cơ quan quản lý cần phối hợp với các tổ chức đào tạo nghề và doanh nghiệp để tạo việc làm ổn định cho người dân tái định cư, giảm tỷ lệ thất nghiệp và thay đổi việc làm không mong muốn. Mục tiêu tăng thu nhập bình quân hộ lên ít nhất 10% trong vòng 2 năm, do UBND quận 8 chủ trì.

  2. Cải thiện diện tích và chất lượng căn hộ tái định cư: Xem xét điều chỉnh diện tích căn hộ tối thiểu phù hợp với qui mô hộ gia đình, ưu tiên các hộ có trẻ nhỏ và người già. Thực hiện trong giai đoạn tiếp theo của dự án, phối hợp với chủ đầu tư và Sở Xây dựng.

  3. Phát triển mạng lưới hỗ trợ xã hội và cộng đồng: Tổ chức các hoạt động giao lưu, hỗ trợ lẫn nhau giữa các hộ dân tái định cư nhằm tăng cường quan hệ cộng đồng, giảm cảm giác cô lập và tăng sự hài lòng về môi trường sống. Thời gian thực hiện liên tục, do UBND phường và Ban quản trị chung cư đảm nhiệm.

  4. Nâng cao chất lượng cơ sở hạ tầng và dịch vụ xã hội: Đầu tư nâng cấp hệ thống giao thông nội bộ, vệ sinh môi trường, hệ thống điện nước, đồng thời cải thiện tiếp cận các dịch vụ y tế, giáo dục, chợ búa. Mục tiêu hoàn thành trong 1-2 năm, do các ban ngành liên quan phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về đô thị và phát triển nhà ở: Nghiên cứu cung cấp dữ liệu và phân tích thực tiễn giúp hoạch định chính sách tái định cư hiệu quả, giảm thiểu tác động tiêu cực đến người dân.

  2. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực kinh tế phát triển và xã hội đô thị: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá về mô hình sinh kế bền vững và tác động xã hội của các dự án tái định cư tại Việt Nam.

  3. Chủ đầu tư và doanh nghiệp xây dựng nhà ở xã hội: Hiểu rõ nhu cầu và khó khăn của người dân tái định cư để thiết kế sản phẩm phù hợp, nâng cao chất lượng và tính bền vững của dự án.

  4. Các tổ chức phi chính phủ và tổ chức quốc tế hoạt động trong lĩnh vực phát triển cộng đồng: Cung cấp cơ sở để xây dựng các chương trình hỗ trợ sinh kế, đào tạo nghề và phát triển cộng đồng cho người dân tái định cư.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tái định cư ảnh hưởng như thế nào đến thu nhập của các hộ gia đình?
    Nghiên cứu cho thấy khoảng 32% hộ gia đình giảm thu nhập sau tái định cư do mất việc làm hoặc thay đổi nghề nghiệp. Chi phí sinh hoạt tăng trung bình 15-20% cũng góp phần làm giảm khả năng tích lũy của các hộ.

  2. Yếu tố nào ảnh hưởng lớn nhất đến quyết định định cư lâu dài tại chung cư?
    Diện tích căn hộ và tỷ lệ lao động tự do trong hộ có ảnh hưởng tích cực đến quyết định định cư lâu dài, trong khi sự hiện diện của trẻ em dưới 6 tuổi, người già trên 60 tuổi, thay đổi việc làm và giảm thu nhập làm giảm xác suất này.

  3. Người dân gặp khó khăn gì trong việc thích nghi với môi trường sống mới?
    Thời gian thích nghi trung bình là 6-12 tháng, khó khăn chủ yếu gồm mất mối quan hệ cộng đồng truyền thống, chi phí sinh hoạt tăng, và hạn chế về không gian sống, đặc biệt với các hộ có trẻ nhỏ và người già.

  4. Các chính sách hỗ trợ hiện nay đã đáp ứng được nhu cầu của người dân tái định cư chưa?
    Mặc dù có các chính sách bồi thường và hỗ trợ, nhưng việc tạo việc làm ổn định, cải thiện diện tích căn hộ và phát triển mạng lưới cộng đồng vẫn còn hạn chế, cần được tăng cường để nâng cao chất lượng cuộc sống.

  5. Làm thế nào để giảm thiểu tác động tiêu cực của tái định cư trong các dự án tương lai?
    Cần lập kế hoạch toàn diện bao gồm hỗ trợ việc làm, đào tạo nghề, cải thiện cơ sở hạ tầng, phát triển cộng đồng và đảm bảo diện tích căn hộ phù hợp với qui mô hộ gia đình, đồng thời tăng cường sự tham gia của người dân trong quá trình tái định cư.

Kết luận

  • Tái định cư tại dự án rạch Ụ Cây đã gây ra những biến đổi đáng kể về kinh tế, xã hội và môi trường sống của các hộ gia đình.
  • Thu nhập giảm và chi phí sinh hoạt tăng là những thách thức lớn ảnh hưởng đến sự ổn định lâu dài của người dân.
  • Các yếu tố như diện tích căn hộ, sự hiện diện của trẻ em và người già, thay đổi việc làm và tỷ lệ lao động tự do có ảnh hưởng rõ rệt đến quyết định định cư lâu dài.
  • Cần có các chính sách hỗ trợ toàn diện, tập trung vào việc làm, đào tạo, cải thiện cơ sở hạ tầng và phát triển cộng đồng để nâng cao chất lượng cuộc sống hậu tái định cư.
  • Nghiên cứu đề xuất các giải pháp cụ thể và mô hình phân tích có thể áp dụng cho các dự án tái định cư khác, góp phần phát triển bền vững đô thị TP.HCM.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và chủ đầu tư cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và thời gian khảo sát để đánh giá hiệu quả chính sách tái định cư trong tương lai.