Tổng quan nghiên cứu

Nước đóng vai trò thiết yếu trong phát triển nông nghiệp, công nghiệp, môi trường và sinh hoạt tại các khu dân cư. Tuy nhiên, nguồn nước ngọt ngày càng khan hiếm, cùng với quản lý tưới tiêu chưa hợp lý và suy thoái môi trường đã trở thành thách thức lớn đối với nhiều vùng, đặc biệt là các đồng bằng lớn như Bắc Bộ Việt Nam. Hệ thống thủy nông Bắc Hưng Hải, được xây dựng từ năm 1958 với diện tích tưới khoảng 185.860 ha, bao gồm đất đai của 4 tỉnh, thành phố: Hà Nội, Hưng Yên, Hải Dương và Bắc Ninh, là một trong những hệ thống thủy lợi lớn nhất đồng bằng Bắc Bộ. Hệ thống này được bao bọc bởi 4 con sông lớn: sông Hồng, sông Đuống, sông Thái Bình và sông Luộc.

Trong hơn 50 năm qua, sự biến đổi về tự nhiên và xã hội như thay đổi cơ cấu cây trồng, công nghiệp hóa nhanh chóng, biến đổi khí hậu cực đoan đã làm cho hệ thống thủy nông Bắc Hưng Hải trở nên bất cập, nhiều công trình xuống cấp ảnh hưởng đến năng lực phục vụ. Do đó, việc đánh giá chính xác, khoa học và toàn diện hiệu quả hoạt động của hệ thống thủy lợi này là rất cần thiết nhằm đề xuất các chỉ tiêu đánh giá hiệu quả và các biện pháp quản lý phù hợp để nâng cao năng lực phục vụ, phát huy tối đa lợi ích kinh tế - xã hội và bảo vệ môi trường.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là xây dựng hệ thống chỉ tiêu đánh giá hiệu quả phục vụ của hệ thống thủy lợi Bắc Hưng Hải, từ đó áp dụng để đánh giá thực trạng và đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động của hệ thống. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào hệ thống thủy nông Bắc Hưng Hải, với dữ liệu thu thập trong giai đoạn từ năm 2000 đến 2020, bao gồm khảo sát thực địa, phân tích số liệu vận hành và đánh giá hiệu quả kinh tế - xã hội.

Việc nghiên cứu này có ý nghĩa quan trọng trong bối cảnh nhu cầu sử dụng nước ngày càng tăng, biến đổi khí hậu và áp lực phát triển kinh tế xã hội, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý tài nguyên nước, đảm bảo an ninh lương thực và phát triển bền vững vùng đồng bằng Bắc Bộ.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về quản lý và đánh giá hiệu quả hệ thống thủy lợi, bao gồm:

  • Lý thuyết quản lý hệ thống thủy nông: Quản lý hệ thống thủy nông là quá trình tổ chức các nguồn lực nhằm đạt được các mục tiêu đã đề ra mà không gây tác động xấu đến hệ thống và môi trường. Theo Viện Quản lý nước Quốc tế (IWMI), hiệu quả hoạt động của hệ thống thủy nông bao gồm cả phần cứng (công trình, thiết bị) và phần mềm (quản lý, vận hành).

  • Mô hình đánh giá hiệu quả hoạt động của Small và Svendsen (1990): Hiệu quả hoạt động được hiểu là tổng thể các hoạt động chuyển đổi đầu vào thành sản phẩm đầu ra và ảnh hưởng của các hoạt động đó đến hệ thống và môi trường bên ngoài.

  • Khung phân tích của Murray Rust và Snellen (1993): Hiệu quả hoạt động được đánh giá dựa trên mức độ đáp ứng nhu cầu của người sử dụng và hiệu quả sử dụng nguồn lực của tổ chức quản lý.

  • Các chỉ tiêu đánh giá hiệu quả thủy lợi: Bao gồm chỉ tiêu về lượng nước sử dụng trên đơn vị diện tích, năng suất cây trồng, thu nhập trên đơn vị diện tích, sản lượng trên đơn vị nước tưới, sự công bằng trong phân phối nước, hiệu quả môi trường, xã hội và kinh tế.

Các khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu gồm: hiệu quả hoạt động hệ thống thủy nông, hiệu quả tưới, quản lý tổng hợp tài nguyên nước, chỉ tiêu đánh giá hiệu quả, và phát triển bền vững.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tiếp cận tổng hợp, kết hợp giữa lý luận và thực tiễn, bao gồm:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập số liệu từ các báo cáo quản lý hệ thống thủy lợi Bắc Hưng Hải, khảo sát thực địa, điều tra phỏng vấn cán bộ quản lý và người dân, số liệu quan trắc môi trường và thủy văn trong giai đoạn 2000-2020.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp thống kê mô tả, phân tích định lượng các chỉ tiêu hiệu quả hoạt động, so sánh với các tiêu chuẩn thiết kế và các nghiên cứu tương tự trong nước và quốc tế. Áp dụng mô hình đánh giá đa tiêu chí để tổng hợp các chỉ số hiệu quả.

  • Phương pháp chuyên gia: Tổ chức hội thảo, lấy ý kiến đóng góp từ các chuyên gia trong lĩnh vực thủy lợi, quản lý tài nguyên nước và phát triển nông nghiệp nhằm hoàn thiện hệ thống chỉ tiêu và đề xuất giải pháp.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong vòng 18 tháng, bao gồm giai đoạn thu thập dữ liệu (6 tháng), phân tích và đánh giá (8 tháng), và đề xuất giải pháp, hoàn thiện luận văn (4 tháng).

Phương pháp nghiên cứu đảm bảo tính khoa học, khách quan và phù hợp với điều kiện thực tế của hệ thống thủy nông Bắc Hưng Hải.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiệu quả sử dụng nước tưới còn thấp: Hiệu quả tưới của hệ thống Bắc Hưng Hải hiện chỉ đạt khoảng 60-65% so với năng lực thiết kế, thấp hơn nhiều so với các hệ thống thủy lợi hiện đại trên thế giới (có thể đạt trên 80%). Tình trạng phân phối nước không đồng đều, đặc biệt là các xã cuối kênh thiếu nước nghiêm trọng, gây lãng phí và giảm năng suất cây trồng.

  2. **Công trình thủy