Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ số, việc chuyển đổi số trong lĩnh vực thương mại quốc tế đã trở thành một yếu tố then chốt để nâng cao hiệu quả và năng lực cạnh tranh của các quốc gia. Tại Việt Nam, từ khi ký kết Hiệp định Tạo thuận lợi Thương mại (TFA) của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) năm 2015, công tác tạo thuận lợi thương mại đã được chú trọng nhằm giảm chi phí thương mại vốn còn cao, bất chấp sự phát triển của công nghệ thông tin và viễn thông. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đánh giá tác động của chuyển đổi số đối với tạo thuận lợi thương mại tại Việt Nam, đặc biệt trong hoạt động hải quan, từ năm 2015 đến nay.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào việc phân tích các chính sách, quy định pháp luật liên quan, thực trạng áp dụng công nghệ số trong thủ tục hải quan và các hoạt động tạo thuận lợi thương mại. Nghiên cứu sử dụng dữ liệu thứ cấp từ các báo cáo của Tổng cục Hải quan, Bộ Tài chính, các tổ chức quốc tế và khảo sát doanh nghiệp trong nước. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp các số liệu cụ thể về hiệu quả chuyển đổi số, như mức giảm thời gian thông quan, chi phí giao dịch, và mức độ hài lòng của doanh nghiệp, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả ứng dụng công nghệ số trong thương mại quốc tế.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết chuyển đổi số và lý thuyết tạo thuận lợi thương mại. Chuyển đổi số được hiểu là quá trình tích hợp công nghệ số vào tất cả các lĩnh vực hoạt động, thay đổi căn bản cách thức tổ chức vận hành và cung cấp giá trị. Các mô hình chuyển đổi số được áp dụng bao gồm mô hình 5 cấp độ chuyển đổi từ khởi đầu đến chuyển đổi hệ sinh thái, tập trung vào việc tự động hóa quy trình, tích hợp dữ liệu và đổi mới mô hình kinh doanh.

Về tạo thuận lợi thương mại, luận văn sử dụng khung pháp lý của Hiệp định TFA, bao gồm các khái niệm về minh bạch, đơn giản hóa thủ tục hải quan, hợp tác giữa các cơ quan biên giới và các biện pháp hỗ trợ kỹ thuật cho các nước đang phát triển. Các khái niệm chính gồm: thủ tục hải quan điện tử, cửa khẩu một cửa quốc gia (National Single Window), và quản lý rủi ro trong thương mại quốc tế.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích dữ liệu thứ cấp (secondary data analysis) với cỡ mẫu dữ liệu bao gồm các báo cáo thống kê của Tổng cục Hải quan, Bộ Tài chính, các tổ chức quốc tế như WTO, World Bank, UNCTAD, và khảo sát ý kiến doanh nghiệp trong nước. Phương pháp chọn mẫu là chọn lọc các nguồn dữ liệu có tính đại diện và độ tin cậy cao, tập trung vào giai đoạn từ 2015 đến 2023.

Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng cách tổng hợp, so sánh các chỉ số về thời gian thông quan, chi phí thương mại, mức độ hài lòng của doanh nghiệp, và các chỉ số hiệu quả khác như Logistics Performance Index (LPI). Quá trình nghiên cứu được tiến hành theo timeline từ tháng 1/2023 đến tháng 7/2023, bao gồm thu thập dữ liệu, phân tích, đánh giá và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tác động tích cực của chuyển đổi số đến tạo thuận lợi thương mại: Việc áp dụng các công nghệ số như hệ thống Cửa khẩu một cửa quốc gia, thanh toán điện tử và xử lý hồ sơ trực tuyến đã giúp giảm thời gian thông quan trung bình từ khoảng 5 ngày xuống còn dưới 2 ngày, đồng thời giảm chi phí giao dịch thương mại khoảng 14,3% theo ước tính của WTO.

  2. Cải thiện hiệu quả hoạt động hải quan: Tỷ lệ hàng hóa được kiểm tra thực tế giảm còn 5,1%, thấp hơn nhiều so với các nước ASEAN cùng trình độ phát triển, góp phần nâng thứ hạng Việt Nam trên bảng xếp hạng Logistics Performance Index từ vị trí 64 năm 2016 lên vị trí 39 năm 2018.

  3. Mức độ hài lòng của doanh nghiệp còn hạn chế: Theo khảo sát của VCCI năm 2017, chỉ có khoảng 20% doanh nghiệp hoàn toàn hài lòng với trình độ chuyên môn và phối hợp của cơ quan hải quan, trong khi 46% gặp khó khăn trong việc tuân thủ quy định và 23% không hài lòng với sự phối hợp giữa các cơ quan.

  4. Thách thức về kỹ năng số và hạ tầng công nghệ: Khoảng 17% doanh nghiệp nhỏ và vừa thiếu kỹ năng số, 16% thiếu nền tảng CNTT đủ mạnh để hỗ trợ chuyển đổi số, và 15% gặp khó khăn về văn hóa số trong tổ chức.

Thảo luận kết quả

Các kết quả trên cho thấy chuyển đổi số đã góp phần quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả tạo thuận lợi thương mại tại Việt Nam, đặc biệt trong lĩnh vực hải quan. Việc giảm thời gian và chi phí thông quan không chỉ giúp doanh nghiệp tiết kiệm nguồn lực mà còn tăng sức cạnh tranh trên thị trường quốc tế. So sánh với các nghiên cứu quốc tế, kết quả phù hợp với xu hướng chung khi các quốc gia áp dụng công nghệ số đều ghi nhận cải thiện đáng kể về hiệu quả thương mại.

Tuy nhiên, mức độ hài lòng của doanh nghiệp còn thấp phản ánh những hạn chế trong việc phối hợp liên ngành và năng lực nguồn nhân lực. Điều này tương đồng với các nghiên cứu về thách thức chuyển đổi số tại các nước đang phát triển, nơi mà kỹ năng số và hạ tầng công nghệ vẫn là rào cản lớn. Việc đầu tư nâng cao năng lực con người và hoàn thiện hệ thống pháp lý, hạ tầng kỹ thuật là cần thiết để duy trì và phát huy lợi ích của chuyển đổi số.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện xu hướng giảm thời gian thông quan, biểu đồ so sánh mức độ hài lòng của doanh nghiệp qua các năm, và bảng tổng hợp các chỉ số LPI để minh họa sự tiến bộ của Việt Nam trong lĩnh vực này.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đầu tư phát triển hạ tầng công nghệ số: Đẩy mạnh nâng cấp hệ thống CNTT tại các cơ quan hải quan và các điểm cửa khẩu, đảm bảo kết nối ổn định, an toàn và khả năng xử lý dữ liệu lớn. Mục tiêu đạt 100% hệ thống hải quan điện tử tích hợp trong vòng 3 năm tới. Chủ thể thực hiện: Bộ Tài chính, Tổng cục Hải quan.

  2. Nâng cao năng lực nguồn nhân lực về kỹ năng số: Triển khai các chương trình đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng số cho cán bộ hải quan và doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ và vừa. Mục tiêu tăng tỷ lệ nhân sự có chứng chỉ kỹ năng số lên 80% trong 5 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội phối hợp với Bộ Tài chính.

  3. Hoàn thiện khung pháp lý và chính sách hỗ trợ: Rà soát, sửa đổi các quy định liên quan đến thủ tục hải quan, tạo điều kiện thuận lợi cho áp dụng công nghệ số, đồng thời tăng cường bảo mật và an ninh mạng. Mục tiêu hoàn thiện khung pháp lý trong vòng 2 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Tư pháp, Bộ Tài chính.

  4. Thúc đẩy hợp tác liên ngành và đối tác công – tư: Xây dựng cơ chế phối hợp hiệu quả giữa các cơ quan quản lý nhà nước, doanh nghiệp và các tổ chức quốc tế để triển khai các dự án chuyển đổi số đồng bộ, tránh trùng lặp và nâng cao hiệu quả. Mục tiêu thiết lập ít nhất 3 mô hình hợp tác hiệu quả trong 3 năm tới. Chủ thể thực hiện: Chính phủ, Bộ Công Thương, VCCI.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về thương mại và hải quan: Giúp hoạch định chính sách, xây dựng kế hoạch chuyển đổi số phù hợp với thực tiễn và xu hướng quốc tế.

  2. Doanh nghiệp xuất nhập khẩu và logistics: Nắm bắt các thay đổi trong quy trình thủ tục, tận dụng công nghệ số để nâng cao hiệu quả kinh doanh và giảm chi phí.

  3. Các tổ chức nghiên cứu và đào tạo: Cung cấp cơ sở dữ liệu và phân tích để phát triển các chương trình đào tạo, nghiên cứu sâu về chuyển đổi số trong thương mại.

  4. Các nhà hoạch định chính sách và chuyên gia tư vấn: Hỗ trợ xây dựng các giải pháp kỹ thuật, pháp lý và chiến lược phát triển chuyển đổi số trong lĩnh vực thương mại quốc tế.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chuyển đổi số trong tạo thuận lợi thương mại là gì?
    Chuyển đổi số là việc áp dụng công nghệ số để tự động hóa, đơn giản hóa các thủ tục thương mại, giúp giảm thời gian và chi phí thông quan, tăng tính minh bạch và hiệu quả.

  2. Việt Nam đã đạt được những kết quả gì khi áp dụng chuyển đổi số trong hải quan?
    Thời gian thông quan giảm từ khoảng 5 ngày xuống dưới 2 ngày, chi phí thương mại giảm khoảng 14%, thứ hạng LPI tăng từ 64 lên 39 trong vòng 2 năm.

  3. Những thách thức lớn nhất trong chuyển đổi số tại Việt Nam là gì?
    Thiếu kỹ năng số trong nguồn nhân lực, hạ tầng CNTT chưa đồng bộ, quy định pháp lý chưa hoàn chỉnh và sự phối hợp liên ngành còn hạn chế.

  4. Làm thế nào để doanh nghiệp nhỏ và vừa tận dụng chuyển đổi số?
    Doanh nghiệp cần tham gia các chương trình đào tạo kỹ năng số, sử dụng các nền tảng thương mại điện tử và dịch vụ hải quan điện tử để tối ưu hóa quy trình kinh doanh.

  5. Vai trò của chính phủ trong chuyển đổi số tạo thuận lợi thương mại là gì?
    Chính phủ cần xây dựng chính sách hỗ trợ, đầu tư hạ tầng, hoàn thiện pháp luật và thúc đẩy hợp tác giữa các bên liên quan để tạo môi trường thuận lợi cho chuyển đổi số.

Kết luận

  • Chuyển đổi số đã góp phần giảm đáng kể thời gian và chi phí trong thủ tục hải quan, nâng cao hiệu quả tạo thuận lợi thương mại tại Việt Nam.
  • Việt Nam đã cải thiện thứ hạng trên các bảng xếp hạng quốc tế như Logistics Performance Index nhờ áp dụng công nghệ số.
  • Nguồn nhân lực thiếu kỹ năng số và hạ tầng công nghệ chưa đồng bộ là những thách thức cần giải quyết.
  • Cần có các chính sách đồng bộ, đầu tư hạ tầng và đào tạo kỹ năng để phát huy tối đa lợi ích chuyển đổi số.
  • Các bước tiếp theo bao gồm hoàn thiện khung pháp lý, tăng cường hợp tác liên ngành và thúc đẩy ứng dụng công nghệ mới trong thương mại quốc tế.

Hành động ngay hôm nay: Các cơ quan quản lý và doanh nghiệp cần phối hợp triển khai các giải pháp chuyển đổi số để nâng cao năng lực cạnh tranh và hội nhập sâu rộng vào chuỗi giá trị toàn cầu.