Đẩy mạnh cổ phần hoá doanh nghiệp nhà nước ở Việt Nam: Giải pháp và thách thức

• Trường học: Trường Đại Học KHXH&NV
• Chuyên ngành: Kinh Tế
• Đề tài: Cổ Phần Hoá Doanh Nghiệp Nhà Nước: Giải Pháp Và Thách Thức Tại Việt Nam
• Loại tài liệu: Luận Văn
• Năm xuất bản: 2003
• Địa điểm: Hồ Chí Minh

• LỜI MỞ ĐẦU
• 1. CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP CHẾ VỀ CỔ PHẦN HOÁ DOANH NGHIỆP NHÀ NƯỚC Ở NƯỚC TA
• 1.1. Sự cần thiết phải cổ phần hoá doanh nghiệp nhà nước
• 1.1.1. Công ty cổ phần và vai trò của nó trong lịch sử
• 1.1.2. Vì sao cần cổ phần hoá doanh nghiệp nhà nước
• 1.1.2.1. Nâng cao hiệu quả kinh doanh
• 1.1.2.2. Đáp ứng yêu cầu của cơ chế thị trường
• 1.1.2.3. Huy động vốn từ các thành phần kinh tế
• 1.1.2.4. Tăng cường quản lý dân chủ
• 1.1.3. Quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về cổ phần hoá doanh nghiệp nhà nước

I. Giới thiệu về cổ phần hoá doanh nghiệp nhà nước

Cổ phần hoá doanh nghiệp nhà nước là một trong những giải pháp quan trọng trong quá trình đổi mới kinh tế tại Việt Nam. Chính sách này được Đảng Cộng sản Việt Nam khẳng định từ cuối những năm 80 của thế kỷ trước, nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động của các doanh nghiệp nhà nước. Cổ phần hoá không chỉ giúp tăng cường tính năng động và tự chủ của doanh nghiệp mà còn tạo điều kiện thu hút vốn từ các thành phần kinh tế khác. Theo đó, việc chuyển đổi này không chỉ đơn thuần là tư nhân hoá mà còn là một bước tiến trong việc xã hội hoá hoạt động sản xuất kinh doanh. Cổ phần hoá doanh nghiệp nhà nước đã được thực hiện qua nhiều giai đoạn, với nhiều thành tựu đáng kể, nhưng cũng không thiếu những thách thức cần phải vượt qua.

1.1. Lý do cần cổ phần hoá doanh nghiệp nhà nước

Cổ phần hoá doanh nghiệp nhà nước được thực hiện nhằm nâng cao hiệu quả kinh doanh, đáp ứng yêu cầu của cơ chế thị trường và huy động vốn từ các thành phần kinh tế. Các doanh nghiệp nhà nước thường hoạt động kém hiệu quả, dẫn đến tình trạng thua lỗ và gánh nặng cho ngân sách nhà nước. Việc cổ phần hoá giúp tăng cường quản lý dân chủ, tạo điều kiện cho người lao động tham gia vào quá trình quản lý và quyết định của doanh nghiệp. Đặc biệt, trong bối cảnh nền kinh tế thị trường ngày càng phát triển, việc cổ phần hoá trở thành một yêu cầu cấp thiết để nâng cao sức cạnh tranh và hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp nhà nước.

1.2. Chính sách cổ phần hoá tại Việt Nam

Chính sách cổ phần hoá doanh nghiệp nhà nước đã được Đảng Cộng sản Việt Nam xác định rõ ràng qua các kỳ đại hội. Từ Đại hội VI đến nay, nhiều nghị quyết đã được ban hành nhằm thúc đẩy quá trình này. Đặc biệt, Hội nghị Trung ương lần thứ 2 khóa VII đã nhấn mạnh việc chuyển một số doanh nghiệp quốc doanh thành công ty cổ phần. Mục tiêu của chính sách này không chỉ là thu hút vốn mà còn nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp nhà nước. Tuy nhiên, việc thực hiện cổ phần hoá vẫn gặp nhiều khó khăn, từ việc định giá doanh nghiệp đến việc thu hút nhà đầu tư.

II. Thực trạng cổ phần hoá doanh nghiệp nhà nước tại Việt Nam

Sau hơn 10 năm thực hiện, cổ phần hoá doanh nghiệp nhà nước đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều hạn chế và thách thức cần phải giải quyết. Các doanh nghiệp nhà nước đã có những bước chuyển mình tích cực, nhưng hiệu quả đầu tư vẫn chưa đạt yêu cầu. Tình trạng tham nhũng và lãng phí vốn đầu tư vẫn diễn ra, làm hạn chế vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước. Việc cổ phần hoá chưa được thực hiện đồng bộ và còn nhiều doanh nghiệp yếu kém chưa được xử lý triệt để. Điều này đòi hỏi cần có những giải pháp mạnh mẽ hơn để thúc đẩy quá trình cổ phần hoá.

2.1. Thành tựu đạt được

Cổ phần hoá doanh nghiệp nhà nước đã góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động của nhiều doanh nghiệp. Nhiều doanh nghiệp sau khi cổ phần hoá đã có sự chuyển biến tích cực về năng suất, chất lượng và hiệu quả kinh tế. Việc thu hút vốn từ các nhà đầu tư đã giúp doanh nghiệp có thêm nguồn lực để đầu tư phát triển. Các doanh nghiệp cổ phần cũng đã có sự cải thiện trong quản lý và điều hành, tạo ra môi trường cạnh tranh lành mạnh hơn. Những thành tựu này đã góp phần quan trọng vào sự phát triển chung của nền kinh tế quốc dân.

2.2. Hạn chế và thách thức

Mặc dù đã đạt được nhiều thành tựu, nhưng quá trình cổ phần hoá vẫn còn nhiều hạn chế. Nhiều doanh nghiệp vẫn hoạt động kém hiệu quả, tình trạng tham nhũng và lãng phí vốn đầu tư vẫn diễn ra. Việc định giá doanh nghiệp còn nhiều bất cập, dẫn đến việc thu hút nhà đầu tư gặp khó khăn. Ngoài ra, sự thiếu đồng bộ trong chính sách và cơ chế thực hiện cũng là một trong những nguyên nhân chính làm chậm tiến độ cổ phần hoá. Để khắc phục những hạn chế này, cần có những giải pháp đồng bộ và khả thi hơn trong thời gian tới.

III. Giải pháp đẩy mạnh cổ phần hoá doanh nghiệp nhà nước

Để đẩy mạnh cổ phần hoá doanh nghiệp nhà nước, cần thực hiện một số giải pháp đồng bộ và khả thi. Trước hết, cần hoàn thiện khung pháp lý và chính sách liên quan đến cổ phần hoá. Việc định giá doanh nghiệp cần được thực hiện một cách minh bạch và công bằng, tạo điều kiện thu hút nhà đầu tư. Đồng thời, cần tăng cường công tác quản lý và giám sát sau cổ phần hoá để đảm bảo hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp. Ngoài ra, cần có các chương trình đào tạo và nâng cao nhận thức cho cán bộ, công nhân viên trong doanh nghiệp về vai trò và trách nhiệm của họ trong quá trình cổ phần hoá.

3.1. Hoàn thiện khung pháp lý

Cần xây dựng và hoàn thiện khung pháp lý cho quá trình cổ phần hoá doanh nghiệp nhà nước. Các quy định về định giá doanh nghiệp, quyền lợi của cổ đông và trách nhiệm của các bên liên quan cần được quy định rõ ràng. Điều này sẽ tạo ra một môi trường pháp lý thuận lợi cho việc thu hút đầu tư và nâng cao hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp. Đồng thời, cần có các cơ chế giám sát và kiểm tra để đảm bảo việc thực hiện cổ phần hoá diễn ra công bằng và minh bạch.

3.2. Tăng cường quản lý và giám sát

Sau khi cổ phần hoá, việc quản lý và giám sát hoạt động của doanh nghiệp cần được tăng cường. Cần có các cơ chế để theo dõi và đánh giá hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp cổ phần. Điều này không chỉ giúp đảm bảo hiệu quả kinh doanh mà còn tạo ra sự tin tưởng cho các nhà đầu tư. Ngoài ra, cần có các chương trình đào tạo và nâng cao nhận thức cho cán bộ, công nhân viên trong doanh nghiệp về vai trò và trách nhiệm của họ trong quá trình cổ phần hoá.

Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới kinh tế tại Việt Nam, việc phát triển nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, nhiều hình thức sở hữu theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa đã trở thành chủ trương nhất quán của Đảng. Kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo, đóng góp quan trọng vào sự phát triển kinh tế quốc dân. Tuy nhiên, các doanh nghiệp nhà nước (DNNN) còn tồn tại nhiều hạn chế như hiệu quả đầu tư giảm sút, tham nhũng, thất thoát vốn và tình trạng bao cấp. Để khắc phục, cổ phần hóa DNNN được xem là giải pháp trọng yếu nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động, huy động vốn xã hội và tăng tính tự chủ của doanh nghiệp.

Luận văn tập trung phân tích thực trạng cổ phần hóa DNNN tại Việt Nam từ năm 1992 đến năm 2005, đặc biệt là 5 năm gần đây, nhằm đánh giá thành tựu, hạn chế và nguyên nhân của tiến trình này. Phạm vi nghiên cứu bao gồm cả lý luận và thực tiễn cổ phần hóa DNNN trên phạm vi toàn quốc, với góc nhìn khoa học kinh tế chính trị. Mục tiêu là đề xuất các giải pháp đồng bộ, khả thi để đẩy mạnh cổ phần hóa trong thời gian tới.

Theo báo cáo, tính đến năm 2005, đã có hơn 2.000 doanh nghiệp nhà nước được cổ phần hóa, chiếm khoảng 40% tổng số DNNN, với vốn điều lệ tăng trưởng bình quân 15%/năm và lợi nhuận sau thuế tăng gần 49% ngay sau cổ phần hóa. Việc này góp phần nâng cao năng suất lao động, thu nhập người lao động và huy động vốn xã hội trên 1.000 tỷ đồng. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hoàn thiện chính sách, thúc đẩy đổi mới mô hình quản lý DNNN, góp phần phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa tại Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết kinh tế chính trị và quản trị doanh nghiệp, trong đó:

• Lý thuyết công ty cổ phần: Giải thích về vai trò của công ty cổ phần trong việc tập trung vốn, phân chia quyền sở hữu và quản lý doanh nghiệp, cũng như sự khác biệt giữa cổ phần hóa và tư nhân hóa. Công ty cổ phần được xem là hình thức tổ chức hiện đại, tăng tính năng động và hiệu quả kinh doanh.

• Lý thuyết về kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa: Nhấn mạnh vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước trong nền kinh tế nhiều thành phần, đồng thời khuyến khích sự phát triển của các thành phần kinh tế khác theo cơ chế thị trường.

• Khái niệm cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước: Là quá trình chuyển đổi DNNN thành công ty cổ phần, nhằm huy động vốn xã hội, nâng cao hiệu quả quản lý và sản xuất kinh doanh, không phải là tư nhân hóa.

Các khái niệm chính bao gồm: cổ phần hóa, công ty cổ phần, vốn nhà nước, quyền sở hữu, hiệu quả kinh doanh, quản trị doanh nghiệp, và chính sách cổ phần hóa.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp:

• Phương pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử: Phân tích tiến trình phát triển và đổi mới DNNN trong bối cảnh lịch sử và chính trị kinh tế Việt Nam.

• Phương pháp logic - lịch sử: Xem xét sự phát triển của chính sách cổ phần hóa qua các giai đoạn và các văn bản pháp luật liên quan.

• Phân tích tổng hợp và thống kê: Thu thập và xử lý số liệu về tiến độ cổ phần hóa, hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp sau cổ phần hóa, cơ cấu cổ đông, và các chỉ tiêu tài chính.

• Phương pháp nghiên cứu thực chứng và qui nạp: Khảo sát thực tế các doanh nghiệp đã cổ phần hóa, phân tích nguyên nhân thành công và hạn chế, từ đó rút ra bài học và đề xuất giải pháp.

Nguồn dữ liệu chính bao gồm báo cáo của Ban chỉ đạo đổi mới và phát triển doanh nghiệp, các nghị định, quyết định của Chính phủ, số liệu thống kê từ các bộ ngành và địa phương, cùng các nghiên cứu trước đây. Cỡ mẫu khảo sát khoảng 559 doanh nghiệp cổ phần hóa được lựa chọn đại diện cho các ngành và quy mô khác nhau. Phân tích dữ liệu sử dụng các công cụ thống kê mô tả và so sánh tỷ lệ phần trăm.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Tiến độ cổ phần hóa tăng nhanh qua các giai đoạn: Từ năm 1992 đến 1996, chỉ có 5 doanh nghiệp được cổ phần hóa; giai đoạn 1996-1998 tăng lên 25 doanh nghiệp; từ 1998 đến 2001 đạt 745 doanh nghiệp; và từ 2001 đến tháng 10/2005 đã cổ phần hóa 2.056 doanh nghiệp. Tổng số doanh nghiệp cổ phần hóa chiếm khoảng 40,44% tổng số DNNN, với vốn điều lệ tăng trưởng bình quân 15%/năm.

2. Hiệu quả tài chính cải thiện rõ rệt: 87,53% doanh nghiệp sau cổ phần hóa có kết quả tài chính tốt hơn so với trước đó. Doanh thu tăng bình quân 13%, trong khi lợi nhuận sau thuế tăng tới 48,8% ngay năm đầu tiên cổ phần hóa. Năng suất lao động tăng 26%, tiền lương bình quân tăng 20%, và đầu tư tài sản cố định tăng 23,1% trong năm đầu tiên.

3. Cơ cấu cổ đông đa dạng nhưng Nhà nước vẫn giữ vai trò chi phối: Trung bình Nhà nước nắm giữ 38% vốn cổ phần, cán bộ công nhân viên chiếm 54%, và cổ đông bên ngoài chiếm 8%. Tuy nhiên, chỉ có 15% doanh nghiệp có Nhà nước giữ cổ phần chi phối trên 50%.

4. Hạn chế về quy mô và đối tượng cổ phần hóa: Hơn 90% doanh nghiệp cổ phần hóa có quy mô vốn dưới 10 tỷ đồng, phần lớn là doanh nghiệp vừa và nhỏ, máy móc kỹ thuật lạc hậu. Việc bán cổ phần cho nhà đầu tư bên ngoài, đặc biệt là nhà đầu tư chiến lược và nước ngoài còn hạn chế.

Thảo luận kết quả

Tiến độ cổ phần hóa tăng nhanh phản ánh sự quyết tâm của Đảng và Nhà nước trong việc đổi mới mô hình quản lý DNNN, đồng thời hoàn thiện chính sách pháp luật liên quan. Việc cải thiện hiệu quả tài chính và năng suất lao động cho thấy cổ phần hóa đã phát huy tác dụng trong việc nâng cao tính tự chủ và động lực kinh doanh của doanh nghiệp.

Tuy nhiên, tỷ lệ doanh nghiệp quy mô nhỏ chiếm đa số và hạn chế trong thu hút nhà đầu tư bên ngoài cho thấy còn nhiều rào cản về chính sách, thủ tục và nhận thức. So với các nghiên cứu quốc tế, Việt Nam còn chậm trong việc mở rộng cổ phần hóa các doanh nghiệp lớn và trong việc minh bạch hóa giá trị doanh nghiệp, đặc biệt là giá trị quyền sử dụng đất.

Các biểu đồ minh họa có thể trình bày số lượng doanh nghiệp cổ phần hóa qua các giai đoạn, tỷ lệ tăng trưởng doanh thu và lợi nhuận, cũng như cơ cấu cổ đông trong doanh nghiệp cổ phần. Bảng số liệu so sánh hiệu quả tài chính trước và sau cổ phần hóa cũng giúp làm rõ tác động tích cực của quá trình này.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Hoàn thiện chính sách và pháp luật về cổ phần hóa: Cần mở rộng đối tượng cổ phần hóa, đặc biệt là các doanh nghiệp quy mô lớn và các tổng công ty nhà nước. Hoàn thiện quy trình định giá doanh nghiệp, bao gồm giá trị quyền sử dụng đất và các tài sản vô hình, đảm bảo minh bạch và sát với giá thị trường. Thời gian thực hiện cổ phần hóa cần được rút ngắn để tăng tính hiệu quả.

2. Tăng cường thu hút nhà đầu tư chiến lược và vốn xã hội: Xây dựng cơ chế ưu đãi, minh bạch và thuận lợi cho nhà đầu tư bên ngoài, đặc biệt là nhà đầu tư chiến lược trong và ngoài nước. Khuyến khích doanh nghiệp cổ phần niêm yết trên thị trường chứng khoán để tạo thanh khoản và tăng tính công khai.

3. Nâng cao năng lực quản trị doanh nghiệp cổ phần: Tổ chức đào tạo, bồi dưỡng kiến thức quản trị công ty cổ phần cho cán bộ quản lý và cổ đông. Tăng cường vai trò của Hội đồng quản trị và giảm thiểu sự can thiệp hành chính vào hoạt động doanh nghiệp.

4. Giải quyết triệt để các vấn đề tồn đọng về lao động và tài chính: Xây dựng chính sách hỗ trợ người lao động dôi dư, thiết lập hệ thống trợ cấp thất nghiệp phù hợp. Tăng cường phối hợp với các tổ chức tín dụng để xử lý nợ xấu, tạo điều kiện vay vốn cho doanh nghiệp sau cổ phần hóa.

Các giải pháp trên cần được thực hiện đồng bộ trong vòng 3-5 năm tới, với sự phối hợp chặt chẽ giữa các Bộ, ngành, địa phương và doanh nghiệp. Chủ thể thực hiện bao gồm Bộ Tài chính, Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Ủy ban Quản lý vốn nhà nước tại doanh nghiệp, các tổ chức tín dụng và các doanh nghiệp cổ phần.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Cơ quan quản lý nhà nước về doanh nghiệp và đầu tư: Giúp hoàn thiện chính sách, pháp luật và tổ chức thực hiện cổ phần hóa DNNN hiệu quả hơn.

2. Ban lãnh đạo và quản lý doanh nghiệp nhà nước: Cung cấp kiến thức về quá trình cổ phần hóa, các thách thức và giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động sau chuyển đổi.

3. Nhà đầu tư và cổ đông chiến lược: Hiểu rõ cơ chế, chính sách và thực trạng cổ phần hóa để đưa ra quyết định đầu tư phù hợp.

4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành kinh tế, quản trị doanh nghiệp: Là tài liệu tham khảo sâu sắc về lý luận và thực tiễn cổ phần hóa DNNN tại Việt Nam, hỗ trợ nghiên cứu và học tập.

Câu hỏi thường gặp

1. Cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước là gì?
   Cổ phần hóa là quá trình chuyển đổi doanh nghiệp nhà nước thành công ty cổ phần, trong đó vốn điều lệ được chia thành các cổ phần để huy động vốn xã hội, tăng tính tự chủ và hiệu quả kinh doanh.

2. Tại sao cổ phần hóa không phải là tư nhân hóa?
   Cổ phần hóa không nhằm thu hẹp sở hữu nhà nước mà là hình thức xã hội hóa sản xuất, trong đó Nhà nước vẫn giữ vai trò chi phối hoặc nắm giữ cổ phần lớn, đảm bảo quyền lợi và vai trò chủ đạo.

3. Những khó khăn chính trong cổ phần hóa DNNN hiện nay là gì?
   Bao gồm xác định giá trị doanh nghiệp chưa chính xác, xử lý nợ xấu, giải quyết lao động dôi dư, hạn chế thu hút nhà đầu tư bên ngoài và thủ tục hành chính phức tạp.

4. Lợi ích của cổ phần hóa đối với người lao động là gì?
   Người lao động có thể mua cổ phần ưu đãi, tăng quyền làm chủ, thu nhập và cơ hội việc làm được cải thiện, đồng thời tham gia quản lý doanh nghiệp.

5. Các cơ quan nào chịu trách nhiệm chính trong cổ phần hóa DNNN?
   Bộ Tài chính, Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Ủy ban Quản lý vốn nhà nước tại doanh nghiệp, các Bộ, ngành, địa phương và chính các doanh nghiệp là các chủ thể phối hợp thực hiện.

Kết luận

• Cổ phần hóa DNNN tại Việt Nam từ năm 1992 đến 2005 đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng về tiến độ và hiệu quả kinh tế.
• Việc chuyển đổi mô hình quản lý giúp nâng cao năng suất lao động, lợi nhuận và thu nhập người lao động.
• Tuy nhiên, vẫn còn nhiều hạn chế về quy mô doanh nghiệp, thu hút đầu tư, xử lý tài chính và lao động dôi dư.
• Luận văn đề xuất các giải pháp đồng bộ về chính sách, pháp luật, quản trị doanh nghiệp và hỗ trợ tài chính nhằm đẩy mạnh cổ phần hóa trong thời gian tới.
• Các bước tiếp theo cần tập trung hoàn thiện khung pháp lý, nâng cao năng lực quản trị và tạo môi trường đầu tư thuận lợi, góp phần phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.

Hành động ngay hôm nay để thúc đẩy cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước hiệu quả hơn, góp phần phát triển kinh tế bền vững và nâng cao vị thế quốc gia trên trường quốc tế!