Nghiên cứu chiến lược dịch thuật không tương đương giữa tiếng Anh và tiếng Việt ở cấp độ từ trong văn bản truyền thông

• Tác giả: Trịnh Thị Ngọc Hân
• Người hướng dẫn: Assoc. Lê Hùng Tiến
• Trường học: Vietnam National University, Hanoi University of Languages and International Studies
• Chuyên ngành: English Linguistics
• Đề tài: Chiến Lược Dịch Thuật Không Tương Đương Giữa Tiếng Anh Và Tiếng Việt Trong Văn Bản Truyền Thông
• Loại tài liệu: minor master thesis
• Năm xuất bản: 2019
• Địa điểm: Hanoi

• DECLARATION
• ACKNOWLEDGEMENTS
• ABSTRACT
• TABLES OF CONTENT
• TABLES OF FIGURES
• TABLES OF APPENDIXES
• 1. CHAPTER I: INTRODUCTION
• 1.1. Aims and Objectives of the Study
• 1.2. Scope of the study
• 1.3. The Significance of the Study
• 1.4. Organization of the thesis
• 2. CHAPTER II: REVIEW OF THE LITERATURE
• 2.1. Definition of Translation
• 2.2. Equivalence in Translation
• 2.3. Non-equivalence in Translation
• 2.3.1. Non-equivalence at word level
• 2.3.2. Strategies in Non-equivalence at Word Level
• 2.4. Review of Previous Study
• 3. CHAPTER III: FINDING AND DISCUSSION
• 3.1. The major problems of English-Vietnamese non-equivalence at word level
• 3.1.1. Culture-specific concepts
• 3.1.2. The source-language is not lexicalized in the target language
• 3.1.3. The source-language word is semantically complex
• 3.1.4. The source language makes different distinction in meaning
• 3.1.5. The target language lacks a superordinate
• 3.1.6. The target-language lacks a specific term
• 3.1.7. Differences in physical or interpersonal perspective
• 3.1.8. Differences in expressive meanings
• 3.1.9. Differences in form
• 3.1.10. The problem of differences in frequency and purpose of using specific forms
• 3.1.11. The use of loan words in English source text
• 3.2. Strategies to deal with non-equivalence problems in the translation of media text
• 3.2.1. Translation by a more general word or a superordinate
• 3.2.2. Translation by a more neutral/less expressive word
• 3.2.3. Translation by cultural substitution
• 3.2.4. Translation using a loan word or a loan word plus explanation
• 3.2.5. Translation by paraphrase using a related word
• 3.2.6. Translation by paraphrase using an unrelated word
• 3.2.7. Translation by omission
• 3.3. Limitations and further research
• ABBREVIATIONS
• TABLES OF FIGURES
• TABLES OF APPENDIXES

I. Giới thiệu về chiến lược dịch thuật

Chiến lược dịch thuật không tương đương giữa tiếng Anh và tiếng Việt trong văn bản truyền thông là một lĩnh vực nghiên cứu quan trọng. Nó đề cập đến những khó khăn mà các dịch giả gặp phải khi chuyển đổi từ ngôn ngữ nguồn sang ngôn ngữ đích. Chiến lược dịch thuật được sử dụng để giải quyết các vấn đề này, đặc biệt là trong bối cảnh văn bản truyền thông. Theo Baker (2018), không tương đương ở cấp độ từ vựng có thể gây ra nhiều thách thức cho dịch giả. Việc hiểu rõ về nguyên tắc dịch thuật và các chiến lược phù hợp là cần thiết để đảm bảo tính chính xác và hiệu quả trong việc truyền đạt thông điệp.

1.1. Định nghĩa và tầm quan trọng của dịch thuật

Dịch thuật không chỉ đơn thuần là việc chuyển đổi từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác. Nó còn liên quan đến việc hiểu và truyền đạt các khái niệm văn hóa, ngữ nghĩa và ngữ cảnh. Dịch thuật là một quá trình phức tạp, đòi hỏi người dịch phải có kiến thức sâu rộng về cả hai ngôn ngữ và văn hóa. Việc tìm kiếm tính tương đương trong dịch thuật là một thách thức lớn, đặc biệt khi các từ trong ngôn ngữ nguồn không có tương đương trực tiếp trong ngôn ngữ đích.

II. Các vấn đề không tương đương trong dịch thuật

Các vấn đề không tương đương trong dịch thuật giữa tiếng Anh và tiếng Việt thường xuất phát từ sự khác biệt về ngữ nghĩa, văn hóa và cách diễn đạt. Một số vấn đề phổ biến bao gồm: khái niệm văn hóa đặc thù, từ ngữ không có trong ngôn ngữ đích, và sự phức tạp về ngữ nghĩa của từ trong ngôn ngữ nguồn. Những vấn đề này đòi hỏi dịch giả phải áp dụng các chiến lược dịch thuật khác nhau để đạt được kết quả tốt nhất. Theo Baker (2018), việc nhận diện và phân loại các vấn đề này là bước đầu tiên trong quá trình dịch thuật.

2.1. Khái niệm văn hóa và ngữ nghĩa

Khái niệm văn hóa có thể ảnh hưởng lớn đến quá trình dịch thuật. Nhiều từ trong tiếng Anh mang theo những giá trị văn hóa mà không thể được chuyển tải một cách chính xác sang tiếng Việt. Điều này dẫn đến việc dịch giả phải tìm kiếm các chiến lược dịch thuật như thay thế văn hóa hoặc giải thích để truyền đạt ý nghĩa một cách hiệu quả. Sự khác biệt trong cách diễn đạt cũng có thể tạo ra những thách thức lớn trong việc duy trì tính chính xác và nghĩa ngữ trong bản dịch.

III. Chiến lược dịch thuật để giải quyết vấn đề không tương đương

Để giải quyết các vấn đề không tương đương, dịch giả có thể áp dụng nhiều chiến lược dịch thuật khác nhau. Một số chiến lược phổ biến bao gồm dịch bằng từ tổng quát hơn, dịch bằng từ trung tính, và dịch bằng cách sử dụng từ vay mượn kèm theo giải thích. Những chiến lược này không chỉ giúp duy trì tính chính xác mà còn đảm bảo rằng thông điệp được truyền tải một cách rõ ràng và dễ hiểu. Baker (2018) nhấn mạnh rằng việc lựa chọn chiến lược phù hợp là rất quan trọng để đạt được hiệu quả trong dịch thuật.

3.1. Dịch bằng từ tổng quát hơn

Dịch bằng từ tổng quát hơn là một trong những chiến lược hiệu quả để giải quyết vấn đề không tương đương. Khi một từ trong ngôn ngữ nguồn không có tương đương trong ngôn ngữ đích, dịch giả có thể sử dụng một từ tổng quát hơn để truyền đạt ý nghĩa. Điều này giúp giảm thiểu sự mất mát thông tin và đảm bảo rằng người đọc có thể hiểu được nội dung mà không bị nhầm lẫn. Chiến lược này cũng cho phép dịch giả linh hoạt hơn trong việc lựa chọn từ ngữ phù hợp với ngữ cảnh.

IV. Đánh giá và ứng dụng thực tiễn

Nghiên cứu về chiến lược dịch thuật không tương đương giữa tiếng Anh và tiếng Việt trong văn bản truyền thông không chỉ có giá trị lý thuyết mà còn có ứng dụng thực tiễn cao. Những phát hiện từ nghiên cứu này có thể giúp các dịch giả cải thiện kỹ năng dịch thuật của mình, đồng thời cung cấp những gợi ý hữu ích cho việc giảng dạy và học tập ngôn ngữ. Việc hiểu rõ về các vấn đề không tương đương và các chiến lược để giải quyết chúng sẽ giúp nâng cao chất lượng bản dịch và đáp ứng tốt hơn nhu cầu của người đọc.

4.1. Đề xuất cho dịch giả

Dựa trên những phát hiện từ nghiên cứu, các dịch giả nên chú trọng đến việc phát triển kỹ năng nhận diện các vấn đề không tương đương trong dịch thuật. Họ cũng nên thường xuyên cập nhật kiến thức về văn hóa và ngôn ngữ để có thể áp dụng các chiến lược dịch thuật một cách hiệu quả. Việc tham gia các khóa học và hội thảo về dịch thuật cũng là một cách tốt để nâng cao trình độ và kỹ năng của bản thân.

Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển mạnh mẽ của truyền thông, nhu cầu dịch thuật các văn bản truyền thông ngày càng tăng cao nhằm thu hẹp khoảng cách ngôn ngữ và văn hóa. Theo ước tính, việc dịch thuật từ tiếng Anh sang tiếng Việt trong lĩnh vực truyền thông gặp nhiều khó khăn do sự bất tương đương ở cấp độ từ vựng, gây ảnh hưởng đến chất lượng và tính chính xác của bản dịch. Luận văn này tập trung nghiên cứu các chiến lược dịch thuật nhằm giải quyết vấn đề bất tương đương từ vựng trong các văn bản truyền thông, với dữ liệu thu thập từ năm 2018 đến 2019 tại Việt Nam, chủ yếu dựa trên các bài báo của Vietnam News Agency và nguồn gốc tiếng Anh từ Reuters. Mục tiêu cụ thể của nghiên cứu là xác định các vấn đề bất tương đương từ vựng phổ biến và phân tích các chiến lược dịch thuật được sử dụng để khắc phục những khó khăn này. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả dịch thuật, góp phần phát triển ngành dịch thuật và hỗ trợ đào tạo dịch thuật tại Việt Nam, đồng thời giúp các nhà dịch thuật và học viên hiểu rõ hơn về các phương pháp xử lý bất tương đương trong dịch thuật truyền thông.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên lý thuyết của Baker (2018) về bất tương đương ở cấp độ từ vựng trong dịch thuật, trong đó định nghĩa bất tương đương từ vựng là trường hợp không có từ tương đương trực tiếp trong ngôn ngữ đích cho một từ trong ngôn ngữ nguồn. Baker phân loại 11 vấn đề bất tương đương chính gồm: khái niệm đặc thù văn hóa, khái niệm không được từ hóa trong ngôn ngữ đích, từ ngữ phức tạp về nghĩa, sự khác biệt trong phân biệt nghĩa, thiếu từ tổng quát (superordinate), thiếu từ cụ thể (hyponym), khác biệt về quan điểm vật lý hoặc quan hệ giữa các cá nhân, khác biệt về nghĩa biểu cảm, khác biệt về hình thức, khác biệt về tần suất và mục đích sử dụng, và việc sử dụng từ mượn trong ngôn ngữ nguồn. Bên cạnh đó, Baker cũng đề xuất 8 chiến lược dịch thuật để xử lý các vấn đề này, bao gồm: dịch bằng từ tổng quát hơn, từ trung tính hoặc ít biểu cảm hơn, thay thế văn hóa, sử dụng từ mượn hoặc từ mượn kèm giải thích, diễn giải bằng từ liên quan hoặc không liên quan, bỏ qua từ, và minh họa. Các khái niệm chuyên ngành như "non-equivalence", "superordinate", "hyponym", "cultural substitution" được sử dụng xuyên suốt nghiên cứu.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp mô tả định tính kết hợp với phân tích định lượng nhằm phân tích sâu sắc các vấn đề bất tương đương và chiến lược dịch thuật trong các văn bản truyền thông. Dữ liệu được thu thập từ 5 bài báo tiếng Việt của Vietnam News Agency (bnews.vn) và 5 bài báo tiếng Anh tương ứng từ Reuters, thu thập trong khoảng thời gian từ tháng 9/2018 đến tháng 2/2019. Cỡ mẫu gồm 10 bài báo được chọn lọc kỹ lưỡng nhằm đảm bảo tính đại diện cho các vấn đề dịch thuật trong truyền thông. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu thuận tiện và có trích dẫn nguồn rõ ràng. Quá trình phân tích dữ liệu được thực hiện thủ công với việc mã hóa các hiện tượng bất tương đương và chiến lược dịch thuật theo bảng mã hóa được xây dựng dựa trên lý thuyết của Baker. Timeline nghiên cứu kéo dài 6 tháng, bao gồm thu thập dữ liệu, phân tích và tổng hợp kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Vấn đề bất tương đương phổ biến nhất là khái niệm không được từ hóa trong tiếng Việt với khoảng 137 trường hợp, chiếm hơn một phần ba tổng số hiện tượng bất tương đương được phát hiện. Ví dụ như các từ "high profile", "mutiny", "establishment-based" không có từ tương đương trực tiếp trong tiếng Việt.

2. Khác biệt về phân biệt nghĩa và nghĩa biểu cảm cũng là những vấn đề lớn với lần lượt 42 và 38 trường hợp. Ví dụ, từ "seize" và "tịch thu" có sự khác biệt về sắc thái nghĩa, hay "lurked" và "có" thể hiện sự khác biệt về biểu cảm.

3. Khái niệm đặc thù văn hóa chiếm 14 trường hợp, bao gồm các tên riêng, đại từ nhân xưng và thành ngữ như "a roller coaster year" được dịch thành "năm thăng trầm" nhằm phù hợp với văn hóa Việt Nam.

4. Thiếu từ tổng quát (superordinate) và từ cụ thể (hyponym) lần lượt có 7 và 32 trường hợp, ví dụ như từ "industry" không có từ tổng quát tương đương trong tiếng Việt.

5. Các vấn đề khác như khác biệt về hình thức, tần suất sử dụng và quan điểm vật lý hoặc quan hệ cá nhân chiếm số lượng nhỏ hơn, dưới 10 trường hợp mỗi loại.

Biểu đồ minh họa cho thấy rõ ràng sự phân bố các vấn đề bất tương đương, trong đó vấn đề không từ hóa chiếm tỷ lệ cao nhất, tiếp theo là khác biệt về nghĩa và biểu cảm.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các vấn đề bất tương đương xuất phát từ sự khác biệt sâu sắc về văn hóa, cấu trúc ngôn ngữ và cách thức tổ chức nghĩa giữa tiếng Anh và tiếng Việt. Ví dụ, tiếng Anh có nhiều từ mang tính chuyên ngành hoặc thuật ngữ hiện đại chưa được từ hóa trong tiếng Việt, dẫn đến việc dịch giả phải sử dụng các chiến lược thay thế hoặc diễn giải. So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với nhận định của Baker (2018) và các nghiên cứu về dịch thuật giữa các ngôn ngữ có sự khác biệt lớn về văn hóa và cấu trúc từ vựng. Việc sử dụng các chiến lược dịch thuật như dịch bằng từ tổng quát, từ trung tính, thay thế văn hóa hay dùng từ mượn đã giúp dịch giả vượt qua các khó khăn này, đồng thời giữ được tính truyền tải và phù hợp với người đọc tiếng Việt. Dữ liệu có thể được trình bày qua bảng tần suất các chiến lược dịch thuật và biểu đồ phân bố các loại bất tương đương để minh họa rõ hơn sự đa dạng và mức độ phổ biến của từng vấn đề.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường đào tạo chuyên sâu về chiến lược dịch thuật cho dịch giả truyền thông, tập trung vào các kỹ năng xử lý bất tương đương từ vựng nhằm nâng cao chất lượng bản dịch. Thời gian thực hiện: 6-12 tháng; chủ thể: các trường đại học và trung tâm đào tạo dịch thuật.

2. Xây dựng và cập nhật từ điển thuật ngữ chuyên ngành và từ vựng hiện đại tiếng Anh - Việt, đặc biệt trong lĩnh vực truyền thông và công nghệ, giúp dịch giả có nguồn tham khảo chính xác và kịp thời. Thời gian thực hiện: 12-18 tháng; chủ thể: các viện nghiên cứu ngôn ngữ và nhà xuất bản.

3. Khuyến khích dịch giả áp dụng linh hoạt các chiến lược dịch thuật phù hợp với từng loại bất tương đương, đồng thời phát triển kỹ năng sáng tạo trong dịch thuật để đảm bảo tính tự nhiên và dễ hiểu cho người đọc. Thời gian thực hiện: liên tục; chủ thể: dịch giả và các tổ chức dịch thuật.

4. Tăng cường hợp tác giữa các cơ quan truyền thông và dịch thuật để chia sẻ kinh nghiệm và chuẩn hóa quy trình dịch thuật, nhằm giảm thiểu sai sót và nâng cao hiệu quả truyền tải thông tin. Thời gian thực hiện: 6 tháng trở lên; chủ thể: các cơ quan báo chí, truyền thông và công ty dịch thuật.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Dịch giả chuyên nghiệp và sinh viên ngành dịch thuật: Nghiên cứu cung cấp kiến thức sâu sắc về các vấn đề bất tương đương và chiến lược xử lý, giúp nâng cao kỹ năng dịch thuật thực tiễn.

2. Giảng viên và nhà nghiên cứu ngôn ngữ học ứng dụng: Tài liệu tham khảo hữu ích cho việc giảng dạy và nghiên cứu về dịch thuật, đặc biệt trong lĩnh vực dịch truyền thông.

3. Các cơ quan truyền thông và báo chí: Hiểu rõ hơn về khó khăn trong dịch thuật và các giải pháp nhằm đảm bảo chất lượng bản tin đa ngôn ngữ.

4. Nhà quản lý và phát triển từ điển thuật ngữ: Cung cấp cơ sở để xây dựng các bộ từ điển chuyên ngành phù hợp với nhu cầu dịch thuật hiện đại.

Câu hỏi thường gặp

1. Bất tương đương từ vựng là gì và tại sao nó quan trọng trong dịch thuật?
   Bất tương đương từ vựng xảy ra khi không có từ tương đương trực tiếp trong ngôn ngữ đích cho một từ trong ngôn ngữ nguồn, gây khó khăn trong việc truyền tải chính xác ý nghĩa. Ví dụ, từ "plague" trong tiếng Anh có nghĩa phức tạp, không thể dịch một từ duy nhất sang tiếng Việt mà cần diễn giải.

2. Chiến lược dịch thuật nào được sử dụng phổ biến nhất để xử lý bất tương đương?
   Chiến lược dịch bằng từ tổng quát hơn (superordinate) và dịch bằng từ trung tính hoặc ít biểu cảm hơn được sử dụng nhiều nhất, giúp dịch giả giữ được ý nghĩa cốt lõi khi không có từ tương đương cụ thể.

3. Làm thế nào để dịch giả xử lý các khái niệm đặc thù văn hóa?
   Dịch giả thường sử dụng chiến lược thay thế văn hóa, tức là thay thế khái niệm đặc thù bằng một khái niệm tương đương về tác động hoặc quen thuộc với người đọc trong văn hóa đích, ví dụ "a roller coaster year" được dịch thành "năm thăng trầm".

4. Từ mượn có vai trò như thế nào trong dịch thuật truyền thông?
   Từ mượn giúp giữ nguyên tính hiện đại, chuyên ngành hoặc phong cách của văn bản gốc, đồng thời giúp người đọc tiếp cận các khái niệm mới. Ví dụ, từ "asbestos" được mượn và giải thích trong tiếng Việt để đảm bảo hiểu đúng.

5. Nghiên cứu này có thể áp dụng như thế nào trong đào tạo dịch thuật?
   Nghiên cứu cung cấp khung lý thuyết và ví dụ thực tiễn về các vấn đề bất tương đương và chiến lược xử lý, giúp sinh viên và giảng viên phát triển chương trình đào tạo sát với thực tế dịch thuật truyền thông.

Kết luận

• Nghiên cứu đã xác định 11 loại vấn đề bất tương đương từ vựng phổ biến trong dịch thuật tiếng Anh - Việt của văn bản truyền thông, trong đó vấn đề không từ hóa chiếm tỷ lệ cao nhất.
• Các chiến lược dịch thuật như dịch bằng từ tổng quát, từ trung tính, thay thế văn hóa và sử dụng từ mượn được áp dụng hiệu quả để xử lý các vấn đề này.
• Kết quả nghiên cứu góp phần làm rõ các khó khăn và giải pháp trong dịch thuật truyền thông, hỗ trợ nâng cao chất lượng bản dịch và đào tạo dịch thuật.
• Đề xuất các giải pháp thực tiễn nhằm nâng cao năng lực dịch thuật và phát triển nguồn tài liệu tham khảo chuyên ngành.
• Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng nghiên cứu với dữ liệu đa dạng hơn và phát triển công cụ hỗ trợ dịch thuật dựa trên kết quả này.

Hành động khuyến nghị: Các nhà nghiên cứu, dịch giả và cơ sở đào tạo nên áp dụng và phát triển các chiến lược dịch thuật phù hợp để nâng cao chất lượng dịch thuật truyền thông, đồng thời tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về bất tương đương trong các lĩnh vực khác.