Tổng quan nghiên cứu

Việc phát triển năng lực tư duy sáng tạo (TDST) cho học sinh tiểu học, đặc biệt là lớp 3, đang trở thành một yêu cầu cấp thiết trong bối cảnh đổi mới giáo dục hiện nay. Theo khảo sát tại quận Lê Chân, thành phố Hải Phòng, khoảng 67% học sinh lớp 3 gặp khó khăn trong việc viết đoạn văn sáng tạo, với nhiều bài viết mang tính liệt kê, thiếu cảm xúc và sáng tạo. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp dạy viết đoạn văn cho học sinh lớp 3 theo hướng phát triển năng lực TDST, góp phần nâng cao kỹ năng viết sáng tạo, khả năng tư duy và biểu đạt ngôn ngữ của học sinh. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các trường tiểu học trên địa bàn quận Lê Chân trong năm học 2018-2019, với nội dung chủ yếu là các đoạn văn kể chuyện, miêu tả ngắn. Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc cải thiện chất lượng dạy học phân môn Tập làm văn (TLV), giúp học sinh phát huy năng lực sáng tạo, tự tin trong biểu đạt và vận dụng kiến thức vào thực tiễn học tập và cuộc sống.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết về tư duy sáng tạo và lý thuyết phát triển năng lực học sinh trong giáo dục phổ thông. Tư duy sáng tạo được hiểu là khả năng phát hiện, giải thích và tạo ra ý tưởng mới, khác biệt, với các đặc trưng như tính mềm dẻo, thuần thục và độc đáo. Phát triển năng lực học sinh theo định hướng chương trình giáo dục phổ thông mới nhấn mạnh việc rèn luyện kỹ năng giao tiếp, tư duy phản biện và sáng tạo thông qua các hoạt động học tập tích cực. Các khái niệm chính bao gồm: đoạn văn (với các kiểu cấu trúc như diễn dịch, qui nạp, móc xích), viết sáng tạo (sản phẩm viết mang tính mới mẻ, khác biệt), và phương pháp dạy học phát triển năng lực tư duy sáng tạo.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích – tổng hợp để đánh giá các tài liệu lý luận và thực tiễn về dạy học TLV lớp 3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm được tiến hành tại ba trường tiểu học trên địa bàn quận Lê Chân với cỡ mẫu khoảng 376 học sinh lớp 3 và 30 giáo viên tham gia khảo sát. Phương pháp khảo sát, thống kê được áp dụng để thu thập dữ liệu về thực trạng viết đoạn văn của học sinh và nhận xét của giáo viên. Thủ pháp so sánh – đối chiếu được sử dụng để phân tích các quan điểm dạy học phát triển năng lực trong nước và quốc tế. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 10 năm 2018 đến tháng 6 năm 2019, bao gồm giai đoạn khảo sát, xây dựng biện pháp và thực nghiệm sư phạm.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng viết đoạn văn của học sinh lớp 3 còn nhiều hạn chế: Khoảng 67% bài viết của học sinh có nội dung nghèo nàn, 52,7% mắc lỗi diễn đạt, 48,1% mắc lỗi chính tả và 51,9% bài viết chịu ảnh hưởng thụ động theo văn mẫu. Nhiều học sinh viết đoạn văn theo lối mòn, thiếu sáng tạo và cảm xúc.

  2. Phương pháp dạy học hiện tại chưa phát huy hiệu quả: 58% giáo viên cho biết học sinh chưa biết cách sử dụng từ ngữ phù hợp, 51% nhận xét học sinh chưa biết bố cục đoạn văn, 63,9% cho rằng học sinh chưa biết tạo lập đoạn văn mạch lạc, và 36,1% học sinh mắc lỗi về biện pháp tu từ.

  3. Biện pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực tư duy sáng tạo có hiệu quả tích cực: Qua thực nghiệm sư phạm, học sinh được tham gia các hoạt động trải nghiệm, ngoại khóa, làm việc nhóm và sử dụng phương pháp giải quyết vấn đề đã nâng cao khả năng viết sáng tạo, tăng sự tự tin và hứng thú trong học tập. Tỷ lệ học sinh viết đoạn văn sáng tạo tăng lên khoảng 75% sau khi áp dụng biện pháp.

  4. Vai trò của hứng thú và cảm xúc trong việc phát triển năng lực viết sáng tạo: Học sinh có hứng thú học tập cao hơn khi được "xuất bản" bài viết, tham gia các câu lạc bộ văn học, và được giáo viên tạo môi trường học tập tích cực. Điều này góp phần thúc đẩy sự sáng tạo và phát triển năng lực tư duy.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc dạy viết đoạn văn theo hướng phát triển năng lực TDST giúp khắc phục các hạn chế về nội dung và hình thức bài viết của học sinh lớp 3. Nguyên nhân chính của thực trạng hạn chế là do phương pháp dạy học còn mang tính truyền thống, giáo viên phụ thuộc nhiều vào sách giáo khoa và văn mẫu, chưa tạo được môi trường học tập tích cực, sáng tạo. So sánh với các nghiên cứu quốc tế, việc áp dụng phương pháp dạy học trải nghiệm, giải quyết vấn đề và làm việc nhóm phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh tiểu học, giúp phát triển toàn diện năng lực tư duy và sáng tạo. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ học sinh mắc lỗi trước và sau khi áp dụng biện pháp, cũng như bảng so sánh nhận xét của giáo viên về năng lực viết của học sinh. Ý nghĩa của nghiên cứu nằm ở việc cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho việc đổi mới phương pháp dạy học TLV, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức các hoạt động trải nghiệm và ngoại khóa thường xuyên: Động viên học sinh tham gia lễ hội, câu lạc bộ văn học, tham quan bảo tàng, di tích lịch sử để tích lũy vốn sống và vốn hiểu biết. Mục tiêu tăng vốn từ vựng và trải nghiệm thực tế trong vòng 1 năm học, do nhà trường và giáo viên chủ trì.

  2. Áp dụng phương pháp giải quyết vấn đề và làm việc nhóm trong dạy viết đoạn văn: Giáo viên cần thiết kế các nhiệm vụ học tập có tính tương tác, khuyến khích học sinh phát huy sáng tạo cá nhân và phối hợp nhóm. Mục tiêu nâng cao kỹ năng tư duy logic và sáng tạo trong 1 học kỳ, do giáo viên bộ môn thực hiện.

  3. Tăng cường bồi dưỡng kỹ năng viết sáng tạo qua thực hành và phản hồi: Khuyến khích học sinh viết nhật ký, ghi chép trải nghiệm, lập dàn ý sáng tạo và chỉnh sửa bài viết dựa trên phản hồi của giáo viên và bạn bè. Mục tiêu cải thiện kỹ năng viết và tự tin biểu đạt trong 6 tháng, do giáo viên hướng dẫn.

  4. Tạo môi trường học tập tích cực, khơi dậy hứng thú học tập: Giáo viên cần làm rõ mục tiêu bài học, giải thích lợi ích của việc viết sáng tạo, tổ chức "xuất bản" bài viết của học sinh trên các kênh truyền thông nội bộ hoặc báo thiếu nhi. Mục tiêu tăng cường động lực học tập và sáng tạo trong suốt năm học, do nhà trường và giáo viên phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học, đặc biệt là giáo viên dạy môn Tiếng Việt lớp 3: Nhận được các biện pháp cụ thể để đổi mới phương pháp dạy viết đoạn văn, phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh, từ đó nâng cao chất lượng giảng dạy.

  2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ chuyên môn: Có cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng giáo viên, đồng thời điều chỉnh chương trình, nội dung dạy học phù hợp với xu hướng phát triển năng lực học sinh.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục học và Sư phạm Tiểu học: Tham khảo các lý thuyết, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm về phát triển năng lực tư duy sáng tạo trong dạy học Tiếng Việt, phục vụ cho học tập và nghiên cứu chuyên sâu.

  4. Phụ huynh học sinh: Hiểu rõ hơn về vai trò của việc phát triển năng lực tư duy sáng tạo trong học tập, từ đó phối hợp với nhà trường, giáo viên để hỗ trợ con em trong quá trình học tập và rèn luyện kỹ năng viết sáng tạo.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh lớp 3?
    Phát triển năng lực tư duy sáng tạo giúp học sinh nâng cao khả năng giải quyết vấn đề, biểu đạt ý tưởng mới mẻ và tự tin trong học tập. Ví dụ, học sinh có thể viết đoạn văn không chỉ theo mẫu mà còn sáng tạo nội dung, hình thức.

  2. Các biện pháp dạy viết đoạn văn theo hướng phát triển năng lực tư duy sáng tạo gồm những gì?
    Bao gồm tổ chức hoạt động trải nghiệm, áp dụng phương pháp giải quyết vấn đề, làm việc nhóm, bồi dưỡng kỹ năng viết sáng tạo qua thực hành và tạo môi trường học tập tích cực. Những biện pháp này giúp học sinh phát huy tối đa khả năng sáng tạo.

  3. Làm thế nào để giáo viên tạo hứng thú cho học sinh trong giờ Tập làm văn?
    Giáo viên có thể làm rõ mục tiêu bài học, giải thích lợi ích của việc viết sáng tạo, tổ chức "xuất bản" bài viết của học sinh, sử dụng các trò chơi và hoạt động tương tác để kích thích sự hứng thú và sáng tạo của học sinh.

  4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm được áp dụng như thế nào trong nghiên cứu?
    Phương pháp này được tiến hành qua việc áp dụng các biện pháp dạy học mới tại ba trường tiểu học với hơn 370 học sinh lớp 3, thu thập và phân tích kết quả viết đoạn văn trước và sau khi áp dụng biện pháp để đánh giá hiệu quả.

  5. Làm sao phụ huynh có thể hỗ trợ con phát triển năng lực tư duy sáng tạo?
    Phụ huynh nên tạo điều kiện cho con tham gia các hoạt động trải nghiệm, khuyến khích con viết nhật ký, kể chuyện sáng tạo và phối hợp với giáo viên để theo dõi, hỗ trợ quá trình học tập của con.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã chỉ ra thực trạng hạn chế trong việc dạy viết đoạn văn cho học sinh lớp 3, với tỷ lệ bài viết thiếu sáng tạo chiếm khoảng 67%.
  • Các biện pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực tư duy sáng tạo, bao gồm hoạt động trải nghiệm, giải quyết vấn đề và làm việc nhóm, đã nâng cao hiệu quả học tập và kỹ năng viết sáng tạo của học sinh.
  • Việc tạo hứng thú và môi trường học tập tích cực đóng vai trò then chốt trong phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh.
  • Kết quả thực nghiệm sư phạm khẳng định tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất trong bối cảnh giáo dục tiểu học hiện nay.
  • Đề xuất tiếp theo là triển khai rộng rãi các biện pháp này trong các trường tiểu học, đồng thời đào tạo, bồi dưỡng giáo viên để nâng cao năng lực giảng dạy theo hướng phát triển năng lực học sinh.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý giáo dục và giáo viên cần phối hợp triển khai các biện pháp đổi mới phương pháp dạy học TLV, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, hoàn thiện các giải pháp phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh tiểu học.