Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông theo hướng phát triển năng lực và phẩm chất người học, việc nâng cao hiệu quả dạy học phần Thực hành đọc văn bản thơ trong môn Ngữ văn lớp 10 trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn 2018, phần Thực hành đọc (hay Đọc mở rộng) được xác định là nội dung mới, nhằm phát triển năng lực đọc độc lập, sáng tạo và bồi dưỡng phẩm chất thẩm mĩ cho học sinh. Tuy nhiên, khảo sát thực trạng tại một số trường THPT ở tỉnh Thanh Hóa cho thấy, khoảng 84,3% học sinh chưa hiểu đúng nội dung và nghệ thuật của văn bản thơ mới ngoài chương trình, trong khi 95,7% giáo viên đánh giá năng lực thực hành đọc của học sinh ở mức thấp. Phần lớn giáo viên chưa có định hướng rõ ràng và thường bỏ qua hoặc dạy qua loa phần Thực hành đọc do thiếu tài liệu hướng dẫn và thời gian. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đề xuất các nguyên tắc, biện pháp dạy học phần Thực hành đọc văn bản thơ theo chương trình, sách giáo khoa Ngữ văn 10 nhằm phát triển năng lực đọc độc lập, sáng tạo cho học sinh, đồng thời kiểm định tính khả thi của các biện pháp qua thực nghiệm sư phạm tại các trường THPT huyện Vĩnh Lộc và Đông Sơn, tỉnh Thanh Hóa. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, góp phần thực hiện mục tiêu đổi mới giáo dục theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất người học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về văn bản, năng lực đọc và đặc trưng nghệ thuật của văn bản thơ. Văn bản được hiểu là chuỗi kí hiệu có khả năng tạo nghĩa, trong đó văn bản thơ là thể loại nghệ thuật đặc biệt với ngôn ngữ giàu hình tượng, nhịp điệu và giá trị thẩm mĩ. Năng lực đọc được định nghĩa theo chương trình giáo dục phổ thông tổng thể 2018 là khả năng huy động tổng hợp kiến thức, kỹ năng và các thuộc tính cá nhân để thực hiện thành công hoạt động đọc hiểu trong điều kiện cụ thể. Lý thuyết thi pháp học thơ và các đặc trưng nghệ thuật như tính trữ tình, nhạc tính, hình tượng nhân vật trữ tình, phép tu từ được sử dụng làm cơ sở để xây dựng biện pháp dạy học phù hợp với đặc trưng thể loại thơ. Ngoài ra, luận văn vận dụng lý thuyết tiếp nhận văn học, nhấn mạnh vai trò chủ thể đọc tích cực, sáng tạo trong quá trình kiến tạo nghĩa văn bản.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích, tổng hợp, hệ thống hóa các vấn đề lý luận về thơ, phương pháp dạy học đọc thơ và thực hành đọc văn bản thơ. Phương pháp so sánh đối chiếu được áp dụng để phân tích sự khác biệt giữa chương trình, sách giáo khoa Ngữ văn 2006 và 2018, cũng như giữa lý thuyết và thực tiễn dạy học. Phương pháp điều tra, khảo sát kết hợp phỏng vấn giáo viên và học sinh, khảo sát giáo án, dự giờ và đánh giá kết quả học tập được thực hiện tại các trường THPT trên địa bàn tỉnh Thanh Hóa. Phương pháp thống kê, phân loại được sử dụng để xử lý dữ liệu khảo sát và kết quả thực nghiệm. Phương pháp thực nghiệm sư phạm gồm xây dựng kế hoạch bài dạy thực nghiệm, tổ chức dạy học thực nghiệm và đối chứng phần Thực hành đọc một văn bản thơ trong chương trình, sách giáo khoa Ngữ văn lớp 10 nhằm kiểm định tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất. Cỡ mẫu khảo sát gồm hàng trăm học sinh và giáo viên tại các trường THPT huyện Vĩnh Lộc và Đông Sơn, với thời gian nghiên cứu từ năm học 2022-2023.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Năng lực thực hành đọc của học sinh còn yếu: Qua kiểm tra đọc hiểu một khổ thơ ngoài chương trình, 84,3% học sinh không hiểu đúng nội dung và nghệ thuật của đoạn thơ. 93,2% học sinh cho biết rất khó thực hành đọc các văn bản thơ tương tự ngoài sách giáo khoa.

  2. Nhận thức của giáo viên và học sinh về phần Thực hành đọc còn hạn chế: 100% giáo viên khảo sát cho rằng phần Thực hành đọc không quan trọng do không thi và không bắt buộc; 73% giáo viên thường bỏ qua hoặc dạy qua loa phần này. 80% học sinh thừa nhận không bao giờ thực hành đọc các văn bản thơ mới ngoài chương trình.

  3. Thiếu tài liệu hướng dẫn và phương pháp dạy học cụ thể: Sách giáo viên bộ Kết nối tri thức với cuộc sống không có hướng dẫn dạy học phần Thực hành đọc. Giáo án của giáo viên chủ yếu thiết kế như bài đọc chính, thiếu các nhiệm vụ thực hành đọc độc lập, sáng tạo và không có đánh giá kết quả thực hành đọc.

  4. Kiểm tra, đánh giá phần Thực hành đọc chưa được chú trọng: Chỉ 15% giáo viên thường xuyên kiểm tra, đánh giá phần Thực hành đọc của học sinh. Hứng thú và hiệu quả học tập phần này được đánh giá thấp, với chỉ 12,5% giáo viên và 6,7% học sinh thấy hứng thú và hiệu quả.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy phần Thực hành đọc văn bản thơ trong chương trình Ngữ văn 2018 tuy có mục tiêu rõ ràng nhưng chưa được triển khai hiệu quả do nhiều nguyên nhân. Thiếu tài liệu hướng dẫn và phương pháp dạy học cụ thể khiến giáo viên lúng túng, dẫn đến việc dạy học phần này còn hình thức, chưa phát huy được năng lực đọc độc lập, sáng tạo của học sinh. So sánh với các nghiên cứu quốc tế và trong nước, việc phát triển năng lực đọc thơ đòi hỏi phải có sự hướng dẫn bài bản về đặc trưng thể loại, kỹ năng đọc và phương pháp thực hành đọc. Việc thiếu kiểm tra, đánh giá cũng làm giảm động lực học sinh tham gia thực hành đọc. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ học sinh hiểu đúng nội dung thơ trước và sau khi áp dụng biện pháp dạy học mới, cũng như biểu đồ đánh giá nhận thức của giáo viên về phần Thực hành đọc. Kết quả nghiên cứu khẳng định sự cần thiết của việc xây dựng các nguyên tắc, biện pháp dạy học cụ thể, phù hợp với đặc trưng thể loại thơ và năng lực học sinh nhằm nâng cao hiệu quả dạy học phần Thực hành đọc.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và phổ biến tài liệu hướng dẫn dạy học phần Thực hành đọc văn bản thơ: Cần biên soạn tài liệu chuyên biệt, chi tiết về phương pháp, quy trình thực hành đọc theo đặc trưng thể loại thơ, giúp giáo viên có căn cứ tổ chức dạy học hiệu quả. Thời gian thực hiện: trong vòng 6 tháng; chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn, hội thảo về phương pháp dạy học phần Thực hành đọc, kỹ năng hướng dẫn học sinh đọc độc lập, sáng tạo. Mục tiêu nâng cao nhận thức và năng lực chuyên môn của giáo viên. Thời gian: 1 năm; chủ thể: Sở GD&ĐT, Trung tâm bồi dưỡng giáo viên.

  3. Thiết kế kế hoạch bài dạy và nhiệm vụ thực hành đọc cụ thể: Giáo viên cần xây dựng kế hoạch bài dạy có nhiệm vụ thực hành đọc rõ ràng, sản phẩm học sinh đa dạng (bài viết, thuyết trình, thảo luận nhóm), kèm theo tiêu chí đánh giá cụ thể. Thời gian: áp dụng ngay trong năm học; chủ thể: giáo viên bộ môn.

  4. Tăng cường kiểm tra, đánh giá phần Thực hành đọc: Đưa phần Thực hành đọc vào tiêu chí đánh giá thường xuyên và định kỳ, tạo động lực cho học sinh thực hành đọc nghiêm túc. Thời gian: triển khai trong năm học; chủ thể: giáo viên, nhà trường.

  5. Đa dạng hóa nguồn văn bản thơ thực hành đọc: Giáo viên lựa chọn và bổ sung các văn bản thơ ngoài chương trình phù hợp với năng lực và hứng thú học sinh, đảm bảo tính đa dạng và phong phú của ngữ liệu. Thời gian: liên tục; chủ thể: giáo viên bộ môn.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn trung học phổ thông: Luận văn cung cấp các nguyên tắc, biện pháp dạy học phần Thực hành đọc văn bản thơ, giúp giáo viên nâng cao hiệu quả giảng dạy, thiết kế bài dạy và đánh giá học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ bồi dưỡng giáo viên: Tài liệu tham khảo hữu ích để xây dựng chương trình tập huấn, chính sách phát triển năng lực đọc cho giáo viên, góp phần nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Ngữ văn: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về dạy học đọc hiểu văn bản thơ, hỗ trợ nghiên cứu, học tập và phát triển chuyên môn.

  4. Nhà nghiên cứu giáo dục và phát triển chương trình: Luận văn góp phần bổ sung hệ thống lý thuyết và thực tiễn về dạy học phần Thực hành đọc, làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo về đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phần Thực hành đọc văn bản thơ trong chương trình Ngữ văn 2018 có gì mới so với chương trình trước?
    Phần Thực hành đọc là nội dung mới, nhấn mạnh phát triển năng lực đọc độc lập, sáng tạo và mở rộng kiến thức ngoài sách giáo khoa, khác với phần Đọc thêm trước đây thường bị bỏ qua và không bắt buộc.

  2. Tại sao học sinh thường gặp khó khăn khi thực hành đọc văn bản thơ mới?
    Do đặc trưng nghệ thuật phức tạp của thơ, thiếu hướng dẫn phương pháp đọc phù hợp, thiếu tài liệu hỗ trợ và giáo viên chưa có định hướng rõ ràng nên học sinh chưa phát triển được kỹ năng đọc độc lập, sáng tạo.

  3. Giáo viên cần làm gì để nâng cao hiệu quả dạy học phần Thực hành đọc?
    Giáo viên cần xây dựng kế hoạch bài dạy cụ thể, lựa chọn ngữ liệu phù hợp, hướng dẫn kỹ năng đọc theo đặc trưng thể loại, tổ chức các hoạt động thực hành đa dạng và đánh giá kết quả thường xuyên.

  4. Làm thế nào để đánh giá năng lực thực hành đọc của học sinh?
    Có thể sử dụng các công cụ như rubric đánh giá sản phẩm đọc, đánh giá năng lực hợp tác nhóm, kiểm tra viết bài phân tích, thuyết trình và đánh giá quá trình thực hành đọc qua các hoạt động nhóm.

  5. Nguồn văn bản thơ nào phù hợp để thực hành đọc mở rộng cho học sinh lớp 10?
    Ngoài các văn bản trong sách giáo khoa, giáo viên nên lựa chọn các tác phẩm thơ đa dạng về đề tài, phong cách, phù hợp với năng lực và hứng thú của học sinh, đồng thời đảm bảo đáp ứng yêu cầu cần đạt của chương trình.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ thực trạng năng lực thực hành đọc văn bản thơ của học sinh lớp 10 còn nhiều hạn chế, giáo viên chưa có phương pháp dạy học cụ thể cho phần Thực hành đọc.
  • Đã đề xuất các nguyên tắc và biện pháp dạy học phù hợp với đặc trưng thể loại thơ và yêu cầu chương trình giáo dục phổ thông 2018.
  • Thực nghiệm sư phạm cho thấy các biện pháp đề xuất có tính khả thi và góp phần nâng cao hiệu quả dạy học phần Thực hành đọc.
  • Nghiên cứu góp phần bổ sung lý luận và thực tiễn về dạy học đọc hiểu văn bản thơ, hỗ trợ giáo viên và nhà quản lý giáo dục trong đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn.
  • Đề nghị triển khai phổ biến tài liệu hướng dẫn, bồi dưỡng giáo viên và tăng cường kiểm tra đánh giá để nâng cao năng lực thực hành đọc cho học sinh trong các năm học tiếp theo.

Hành động tiếp theo: Các cơ sở giáo dục và giáo viên cần áp dụng các biện pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, hoàn thiện phương pháp dạy học phần Thực hành đọc văn bản thơ nhằm nâng cao chất lượng giáo dục Ngữ văn phổ thông.