Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn từ năm 2018 đến hết tháng 6 năm 2023, hoạt động xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự tại tỉnh Đắk Lắk đã ghi nhận nhiều kết quả tích cực nhưng cũng tồn tại không ít hạn chế ảnh hưởng đến việc bảo vệ quyền con người (QCN). Theo báo cáo của ngành tư pháp, việc bảo vệ QCN trong hoạt động tố tụng hình sự là một trong những nhiệm vụ trọng tâm nhằm xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Luận văn tập trung nghiên cứu nguyên tắc bảo vệ QCN trong hoạt động xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự theo Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) năm 2015, dựa trên thực tiễn xét xử tại Tòa án nhân dân tỉnh Đắk Lắk. Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ cơ sở lý luận, đánh giá thực trạng thực hiện nguyên tắc bảo vệ QCN, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả thực thi nguyên tắc này trong hoạt động xét xử sơ thẩm.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào quyền của bị cáo trong các vụ án hình sự sơ thẩm, không mở rộng đến các quyền con người khác, với dữ liệu thu thập từ TAND cấp huyện và cấp tỉnh tại Đắk Lắk. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật tố tụng hình sự, nâng cao trách nhiệm của các cơ quan tiến hành tố tụng, đồng thời củng cố niềm tin của người dân vào công lý và pháp luật. Việc bảo vệ QCN trong xét xử sơ thẩm không chỉ đảm bảo quyền lợi hợp pháp của cá nhân mà còn góp phần giữ vững an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và lịch sử, tư tưởng Hồ Chí Minh cùng các quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về xây dựng Nhà nước pháp quyền. Hai lý thuyết trọng tâm được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết về quyền con người: Được hiểu là những giá trị tự nhiên, vốn có của mọi cá nhân, được pháp luật quốc gia và quốc tế ghi nhận và bảo vệ. Khung lý thuyết này bao gồm các quyền cơ bản như quyền được an toàn thân thể, danh dự, nhân phẩm, quyền được xét xử công bằng, quyền bình đẳng trước pháp luật, quyền tự bào chữa và quyền được bồi thường khi bị xét xử oan.

  2. Lý thuyết về nguyên tắc bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự: Nguyên tắc này là tư tưởng chỉ đạo, cơ bản chi phối hoạt động của các cơ quan tiến hành tố tụng nhằm bảo vệ con người khỏi sự xâm phạm quyền trong quá trình xét xử sơ thẩm. Nguyên tắc này được thể hiện qua các quy định pháp luật, trách nhiệm của cơ quan, người có thẩm quyền và cơ chế kiểm tra, giám sát.

Các khái niệm chính bao gồm: quyền con người trong tố tụng hình sự, nguyên tắc bảo vệ quyền con người, quyền được xét xử công bằng, quyền bình đẳng trước pháp luật, và trách nhiệm của cơ quan tiến hành tố tụng.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp:

  • Phương pháp phân tích và tổng hợp: Để làm rõ các khái niệm, nguyên tắc và quy định pháp luật liên quan đến bảo vệ quyền con người trong hoạt động xét xử sơ thẩm.
  • Phương pháp so sánh đối chiếu: So sánh các quy định pháp luật Việt Nam với các tiêu chuẩn quốc tế về quyền con người trong tố tụng hình sự.
  • Phương pháp thống kê: Thu thập và phân tích số liệu về hoạt động xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự tại tỉnh Đắk Lắk trong giai đoạn 2018-2023, bao gồm số lượng vụ án, tỷ lệ vi phạm quyền con người được phát hiện và xử lý.
  • Phương pháp khảo sát thực tiễn: Thu thập ý kiến từ các cán bộ Tòa án, Viện kiểm sát, luật sư và người tham gia tố tụng nhằm đánh giá thực trạng thực hiện nguyên tắc bảo vệ quyền con người.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm các vụ án hình sự sơ thẩm được xét xử tại TAND tỉnh và các huyện thuộc Đắk Lắk trong khoảng thời gian nghiên cứu. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho các loại vụ án phổ biến. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2018 đến giữa năm 2023, phù hợp với giai đoạn áp dụng BLTTHS năm 2015.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Quyền được an toàn thân thể, danh dự, nhân phẩm được bảo vệ tương đối tốt: Theo số liệu thống kê, hơn 85% các vụ án được xét xử đảm bảo không có hành vi tra tấn, bức cung hay nhục hình trong quá trình tố tụng. Tuy nhiên, khoảng 15% vụ án vẫn ghi nhận các vi phạm nhỏ liên quan đến việc hạn chế quyền tiếp cận tài liệu của bị cáo.

  2. Quyền bình đẳng trước pháp luật được thực hiện nhưng còn tồn tại hạn chế: Khoảng 90% vụ án được xét xử công khai, đảm bảo quyền bình đẳng của các bên tham gia tố tụng. Tuy nhiên, trong một số trường hợp, thẩm phán chủ tọa phiên tòa chưa tạo điều kiện đầy đủ cho bị cáo tự bào chữa hoặc nhờ người bào chữa, ảnh hưởng đến quyền này.

  3. Quyền được xét xử công bằng và kịp thời được bảo đảm ở mức độ cao: Thời gian xét xử trung bình các vụ án nghiêm trọng là 45 ngày, phù hợp với quy định pháp luật. Tỷ lệ vụ án bị trả hồ sơ để điều tra bổ sung chiếm khoảng 10%, cho thấy sự nghiêm ngặt trong việc bảo vệ quyền của bị cáo.

  4. Cơ chế xử lý vi phạm quyền con người trong tố tụng còn chưa đồng bộ: Mặc dù có quy định rõ ràng về trách nhiệm và xử lý vi phạm, nhưng thực tế chỉ khoảng 70% các trường hợp vi phạm được phát hiện và xử lý kịp thời, cho thấy cần tăng cường giám sát và xử lý nghiêm minh hơn.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trên chủ yếu xuất phát từ nhận thức chưa đầy đủ của một số cán bộ tiến hành tố tụng về quyền con người, cũng như sự thiếu hụt về cơ sở vật chất và trang thiết bị phục vụ hoạt động xét xử. So với các nghiên cứu trong ngành tư pháp hình sự, kết quả này tương đồng với báo cáo của một số địa phương khác, cho thấy vấn đề bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự vẫn còn nhiều thách thức.

Việc bảo vệ quyền con người trong hoạt động xét xử sơ thẩm không chỉ là yêu cầu pháp lý mà còn là yếu tố then chốt để củng cố niềm tin của người dân vào hệ thống tư pháp. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ các vụ án đảm bảo quyền con người theo từng năm, hoặc bảng so sánh các loại vi phạm và mức độ xử lý tương ứng, giúp minh họa rõ nét hơn về thực trạng và xu hướng cải thiện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện hệ thống pháp luật về bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự: Cần rà soát, bổ sung các quy định pháp luật nhằm làm rõ trách nhiệm và quyền hạn của các cơ quan tiến hành tố tụng, đặc biệt là quy định về xử lý vi phạm quyền con người. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể thực hiện: Quốc hội, Bộ Tư pháp.

  2. Nâng cao năng lực, trình độ và đạo đức nghề nghiệp cho cán bộ Tòa án và Viện kiểm sát: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về quyền con người, kỹ năng xét xử công bằng và kỹ năng giao tiếp với người tham gia tố tụng. Thời gian thực hiện: liên tục hàng năm; Chủ thể thực hiện: Tòa án nhân dân tối cao, Viện kiểm sát nhân dân tối cao.

  3. Tăng cường cơ sở vật chất, kỹ thuật phục vụ hoạt động xét xử: Đầu tư trang thiết bị hiện đại, phòng xét xử đảm bảo điều kiện công khai, minh bạch và thuận tiện cho các bên tham gia tố tụng. Thời gian thực hiện: 2-3 năm; Chủ thể thực hiện: Bộ Tư pháp, các địa phương.

  4. Xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan tiến hành tố tụng và các tổ chức xã hội: Thiết lập hệ thống giám sát, phản ánh và xử lý vi phạm quyền con người trong tố tụng hình sự, bao gồm sự tham gia của Mặt trận Tổ quốc, báo chí và các tổ chức phi chính phủ. Thời gian thực hiện: 1 năm; Chủ thể thực hiện: Tòa án, Viện kiểm sát, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ, thẩm phán và kiểm sát viên trong ngành tư pháp: Giúp nâng cao nhận thức và kỹ năng thực thi nguyên tắc bảo vệ quyền con người trong xét xử sơ thẩm, từ đó nâng cao chất lượng xét xử và bảo vệ công lý.

  2. Luật sư và người bào chữa: Cung cấp cơ sở pháp lý và thực tiễn để bảo vệ quyền lợi hợp pháp của bị cáo, đồng thời hỗ trợ trong việc thực hiện quyền bào chữa và tham gia tố tụng hiệu quả.

  3. Nhà nghiên cứu và giảng viên luật: Là tài liệu tham khảo quan trọng để nghiên cứu sâu về nguyên tắc bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự, phục vụ cho công tác giảng dạy và nghiên cứu khoa học.

  4. Cơ quan lập pháp và quản lý nhà nước: Hỗ trợ trong việc xây dựng, hoàn thiện chính sách và pháp luật liên quan đến bảo vệ quyền con người trong hoạt động tố tụng hình sự, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về tư pháp.

Câu hỏi thường gặp

  1. Nguyên tắc bảo vệ quyền con người trong xét xử sơ thẩm là gì?
    Nguyên tắc này là tư tưởng chỉ đạo cơ bản chi phối hoạt động của các cơ quan tiến hành tố tụng nhằm bảo vệ con người khỏi sự xâm phạm quyền trong quá trình xét xử sơ thẩm, bao gồm quyền được an toàn thân thể, quyền được xét xử công bằng và quyền bình đẳng trước pháp luật.

  2. Quyền con người nào được bảo vệ trong hoạt động xét xử sơ thẩm?
    Các quyền chính bao gồm quyền bất khả xâm phạm về thân thể, danh dự, nhân phẩm; quyền được xét xử công bằng, công khai; quyền bình đẳng trước pháp luật; quyền tự bào chữa hoặc nhờ người khác bào chữa; quyền được bồi thường khi bị xét xử oan.

  3. Những yếu tố nào ảnh hưởng đến việc thực hiện nguyên tắc bảo vệ quyền con người?
    Bao gồm chất lượng hệ thống pháp luật, năng lực và đạo đức của cán bộ tiến hành tố tụng, chất lượng hoạt động của các cơ quan bổ trợ tư pháp, cơ chế phối hợp giữa các cơ quan tư pháp và cơ sở vật chất kỹ thuật phục vụ xét xử.

  4. Cơ chế xử lý vi phạm quyền con người trong tố tụng hình sự như thế nào?
    Việc xử lý bao gồm xử lý hành chính, xử lý kỷ luật, xử lý hình sự đối với người vi phạm, đồng thời có cơ chế bồi thường thiệt hại cho người bị xâm phạm quyền. Tuy nhiên, thực tế cho thấy cơ chế này cần được tăng cường để xử lý kịp thời và nghiêm minh hơn.

  5. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả thực hiện nguyên tắc bảo vệ quyền con người trong xét xử sơ thẩm?
    Cần hoàn thiện pháp luật, nâng cao năng lực cán bộ, đầu tư cơ sở vật chất, tăng cường phối hợp giữa các cơ quan tiến hành tố tụng và các tổ chức xã hội, đồng thời đẩy mạnh công tác giám sát và xử lý vi phạm.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ khái niệm, đặc điểm và ý nghĩa của nguyên tắc bảo vệ quyền con người trong hoạt động xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự theo BLTTHS năm 2015.
  • Đã phân tích, đánh giá thực trạng thực hiện nguyên tắc này tại TAND tỉnh Đắk Lắk, chỉ ra những kết quả đạt được và tồn tại hạn chế.
  • Đề xuất các giải pháp thiết thực nhằm nâng cao hiệu quả bảo vệ quyền con người trong hoạt động xét xử sơ thẩm.
  • Kết quả nghiên cứu là tài liệu tham khảo hữu ích cho các cơ quan lập pháp, tư pháp và các tổ chức liên quan trong việc hoàn thiện và áp dụng pháp luật.
  • Khuyến nghị tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và đối tượng để nâng cao hiệu quả bảo vệ quyền con người trong toàn bộ quá trình tố tụng hình sự.

Để góp phần xây dựng nền tư pháp công bằng, minh bạch và bảo vệ tốt nhất quyền con người, các cơ quan chức năng và người tiến hành tố tụng cần chủ động áp dụng các kiến nghị của luận văn trong thực tiễn công tác.