Tổng quan nghiên cứu

Lễ hội đua ngựa Gò Thì Thùng tại xã An Xuân, huyện Tuy An, tỉnh Phú Yên là một di sản văn hóa phi vật thể có lịch sử lâu đời, gắn liền với đời sống vật chất và tinh thần của cộng đồng địa phương. Với dân số khoảng 2.237 người và diện tích 52,9 km², xã An Xuân nằm trong vùng đồi núi thấp, có điều kiện tự nhiên thuận lợi cho việc chăn nuôi ngựa thồ phục vụ sản xuất nông nghiệp và giao thương. Lễ hội được tổ chức hàng năm vào dịp đầu năm mới, thu hút đông đảo người dân và khách du lịch tham gia.

Tuy nhiên, trong bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và sự thay đổi trong phương tiện vận chuyển, số lượng ngựa thồ giảm dần, dẫn đến nguy cơ mai một các giá trị truyền thống của lễ hội. Nghiên cứu nhằm nhận diện thực trạng bảo tồn và phát huy giá trị lễ hội đua ngựa Gò Thì Thùng trong giai đoạn 1998-2016, đánh giá các yếu tố tác động và đề xuất giải pháp phù hợp để duy trì và phát triển lễ hội trong đời sống văn hóa hiện đại.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc khảo sát thực trạng tổ chức lễ hội, đánh giá các giá trị văn hóa, xã hội, giáo dục, giải trí và du lịch của lễ hội, đồng thời đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát huy hiệu quả. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ bản sắc văn hóa địa phương, góp phần phát triển du lịch văn hóa và nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị di sản văn hóa phi vật thể.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu vận dụng lý thuyết Sinh thái học Văn hóa của Julian Steward và Leslie White, nhấn mạnh mối quan hệ giữa điều kiện tự nhiên, lịch sử và xã hội với sự hình thành và phát triển các hiện tượng văn hóa đặc thù. Lễ hội đua ngựa Gò Thì Thùng được xem là sản phẩm văn hóa thích nghi với điều kiện địa hình đồi núi thấp, khí hậu và tập quán sinh hoạt của người dân xã An Xuân.

Bên cạnh đó, lý thuyết chức năng của Radcliffe Brown được áp dụng để phân tích vai trò của lễ hội trong việc duy trì sự toàn vẹn của hệ thống xã hội, thể hiện qua các giá trị gắn kết cộng đồng, giáo dục truyền thống và tạo không gian sinh hoạt văn hóa chung.

Các khái niệm chính bao gồm: bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa phi vật thể, giá trị lễ hội (gắn kết cộng đồng, giáo dục, giải trí, du lịch), lễ hội truyền thống, di sản văn hóa phi vật thể và sự biến đổi văn hóa trong quá trình hiện đại hóa.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định tính chủ đạo, kết hợp các kỹ thuật thu thập và phân tích dữ liệu sau:

  • Phỏng vấn sâu: Lấy mẫu gồm người dân sống lâu năm, hộ gia đình nuôi ngựa tham gia thi đấu, cán bộ chính quyền địa phương, các thành viên tổ chức lễ hội và khách tham dự. Phỏng vấn nhằm khai thác quan điểm, cảm nhận và kinh nghiệm thực tiễn liên quan đến lễ hội.

  • Quan sát tham dự: Tác giả trực tiếp tham gia và quan sát lễ hội đua ngựa Gò Thì Thùng năm 2016, ghi nhận diễn biến nghi thức, hoạt động thi đấu và các trò chơi dân gian kèm theo. Phương pháp này giúp thu thập dữ liệu thực tế, sinh động và khách quan.

  • Phương pháp so sánh: So sánh lễ hội đua ngựa Gò Thì Thùng với các lễ hội đua ngựa khác trong nước để nhận diện nét đặc trưng và sự khác biệt, từ đó rút ra bài học kinh nghiệm.

  • Phân tích tài liệu: Tổng hợp các tư liệu lịch sử, báo chí, văn bản pháp luật liên quan đến lễ hội và di sản văn hóa phi vật thể nhằm làm rõ bối cảnh và cơ sở pháp lý cho công tác bảo tồn.

Cỡ mẫu phỏng vấn khoảng 20-30 người, được chọn theo tiêu chí kinh nghiệm và vai trò trong cộng đồng. Phân tích dữ liệu theo hướng mã hóa chủ đề, so sánh và đối chiếu các quan điểm nhằm đảm bảo tính khách quan và toàn diện.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng tổ chức lễ hội: Lễ hội đua ngựa Gò Thì Thùng được phục dựng và tổ chức hàng năm với quy mô ngày càng mở rộng, từ lễ hội cấp xã lên cấp huyện. Số lượng ngựa tham gia dao động khoảng 10-15 con mỗi năm, chủ yếu là ngựa cái, với các vòng đua theo hình tròn dài 2 km. Phần lễ vẫn được duy trì qua nghi thức cúng tổ tiên và thần linh tại gia đình, tuy nhiên phần hội (đua ngựa và trò chơi dân gian) chiếm ưu thế hơn.

  2. Giá trị gắn kết cộng đồng: Lễ hội thu hút khoảng 500-700 người tham gia và cổ vũ, tạo không gian giao lưu, đoàn kết giữa các thành viên trong và ngoài xã. Người dân xem lễ hội là dịp để gặp gỡ, trao đổi kinh nghiệm nuôi ngựa, buôn bán nông sản và kết nối tình cảm gia đình, dòng họ.

  3. Giá trị giáo dục: Lễ hội là dịp truyền dạy kỹ năng cưỡi ngựa, tổ chức thi đấu và các nghi thức truyền thống cho thế hệ trẻ. Khoảng 70% người tham gia cho biết họ học hỏi được nhiều kinh nghiệm từ các kỵ sĩ kỳ cựu và người lớn tuổi trong làng.

  4. Giá trị giải trí và du lịch: Ngoài phần đua ngựa, lễ hội còn tổ chức các trò chơi dân gian như kéo co, người ba chân, đổ nước vào chai và bóng chuyền, thu hút sự tham gia của nhiều đội thi từ các thôn, xã lân cận. Lễ hội góp phần thúc đẩy du lịch văn hóa địa phương, với khoảng 200-300 khách du lịch trong và ngoài tỉnh đến tham quan, trải nghiệm.

Thảo luận kết quả

Việc duy trì phần lễ trong lễ hội dù bị lu mờ bởi phần hội cho thấy sự cố gắng của cộng đồng trong việc bảo tồn yếu tố tâm linh truyền thống. Sự chuyển đổi từ đua ngựa đường thẳng sang đua vòng tròn và quy chuẩn hóa thể lệ phản ánh sự thích nghi với điều kiện tổ chức hiện đại, đồng thời đảm bảo an toàn cho người và ngựa.

So với các lễ hội đua ngựa khác như lễ hội đua ngựa Bắc Hà hay lễ hội chọi ngựa Hà Giang, lễ hội Gò Thì Thùng có quy mô nhỏ hơn nhưng giữ được nét đặc trưng văn hóa địa phương gắn liền với lịch sử đấu tranh cách mạng và đời sống nông nghiệp. Các trò chơi dân gian và hoạt động văn nghệ kèm theo góp phần làm phong phú thêm trải nghiệm văn hóa, tăng cường sự gắn kết cộng đồng.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ số lượng ngựa tham gia theo năm, bảng phân tích các giá trị văn hóa và xã hội của lễ hội, cũng như sơ đồ tổ chức các hoạt động trong lễ hội để minh họa rõ ràng hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác truyền thông và quảng bá: Sử dụng các phương tiện truyền thông đại chúng và mạng xã hội để giới thiệu lễ hội rộng rãi hơn, thu hút khách du lịch và nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị văn hóa. Chủ thể thực hiện: Ban tổ chức lễ hội, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Yên. Thời gian: 1-2 năm.

  2. Bảo tồn và phát huy phần lễ truyền thống: Khuyến khích các hộ gia đình duy trì nghi thức cúng tổ tiên và thần linh, tổ chức các hoạt động lễ nghi tập trung trước và sau lễ hội để giữ gìn yếu tố tâm linh. Chủ thể thực hiện: UBND xã An Xuân, các tổ chức văn hóa địa phương. Thời gian: liên tục hàng năm.

  3. Phát triển đàn ngựa và hỗ trợ kinh tế cho người nuôi: Hỗ trợ kỹ thuật, giống ngựa và vốn cho các hộ dân nuôi ngựa thồ nhằm tăng số lượng và chất lượng ngựa tham gia lễ hội, đồng thời phát triển kinh tế địa phương. Chủ thể thực hiện: Phòng Nông nghiệp huyện Tuy An, các tổ chức hỗ trợ phát triển nông thôn. Thời gian: 3-5 năm.

  4. Đa dạng hóa các hoạt động văn hóa, thể thao kèm theo: Mở rộng các trò chơi dân gian, tổ chức các chương trình văn nghệ đặc sắc, kết hợp với các sự kiện du lịch để tạo điểm nhấn thu hút khách. Chủ thể thực hiện: Ban tổ chức lễ hội, các đoàn thể xã hội. Thời gian: hàng năm.

  5. Xây dựng cơ sở hạ tầng phục vụ lễ hội: Cải tạo sân đua, hệ thống an toàn, khu vực đón tiếp khách du lịch và các tiện ích đi kèm để nâng cao chất lượng tổ chức. Chủ thể thực hiện: UBND huyện Tuy An, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch. Thời gian: 2-4 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và giảng viên ngành Văn hóa, Du lịch: Luận văn cung cấp tài liệu tham khảo quý giá về bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể, phương pháp nghiên cứu và phân tích lễ hội truyền thống.

  2. Nhà quản lý văn hóa và chính quyền địa phương: Giúp hiểu rõ thực trạng, giá trị và các giải pháp bảo tồn lễ hội, từ đó xây dựng chính sách phù hợp, phát triển du lịch văn hóa bền vững.

  3. Các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian và xã hội học: Cung cấp góc nhìn đa chiều về mối quan hệ giữa văn hóa truyền thống, sinh thái văn hóa và sự biến đổi trong bối cảnh hiện đại.

  4. Cộng đồng người dân xã An Xuân và huyện Tuy An: Nâng cao nhận thức về giá trị di sản văn hóa địa phương, khích lệ sự tham gia tích cực vào công tác bảo tồn và phát huy lễ hội.

Câu hỏi thường gặp

  1. Lễ hội đua ngựa Gò Thì Thùng có từ khi nào?
    Lễ hội có lịch sử lâu đời, được truyền miệng là đã tồn tại từ thời Pháp thuộc, tuy chưa có tư liệu chính xác về năm bắt đầu. Đây là một truyền thống gắn liền với đời sống người dân địa phương.

  2. Tại sao lễ hội đổi tên từ “Lễ hội” sang “Hội đua ngựa”?
    Việc đổi tên nhằm nâng cấp quy mô tổ chức lên cấp huyện, thu hút đầu tư và mở rộng phạm vi tham gia. Tuy nhiên, điều này làm giảm phần lễ truyền thống, tập trung hơn vào phần hội đua ngựa.

  3. Ngựa tham gia lễ hội có đặc điểm gì?
    Tất cả ngựa tham gia đều là ngựa cái, vì ngựa cái hiền lành, dễ nuôi và có thể sinh sản, phù hợp với mục đích thi đấu và an toàn cho kỵ sĩ.

  4. Lễ hội có những hoạt động gì ngoài đua ngựa?
    Ngoài đua ngựa, lễ hội còn tổ chức các trò chơi dân gian như kéo co, người ba chân, đổ nước vào chai, bóng chuyền và các chương trình văn nghệ chào mừng.

  5. Làm thế nào để bảo tồn giá trị truyền thống của lễ hội trong bối cảnh hiện đại?
    Cần duy trì nghi thức cúng lễ truyền thống, phát triển đàn ngựa, tổ chức các hoạt động văn hóa phù hợp, đồng thời tăng cường truyền thông và xây dựng cơ sở hạ tầng phục vụ lễ hội.

Kết luận

  • Lễ hội đua ngựa Gò Thì Thùng là di sản văn hóa phi vật thể quan trọng, phản ánh mối quan hệ sinh thái văn hóa đặc thù của xã An Xuân, huyện Tuy An.
  • Nghiên cứu đã nhận diện thực trạng tổ chức, các giá trị văn hóa, xã hội, giáo dục, giải trí và du lịch của lễ hội trong giai đoạn 1998-2016.
  • Lễ hội giữ vai trò gắn kết cộng đồng, giáo dục truyền thống và phát triển du lịch văn hóa địa phương.
  • Đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị lễ hội bao gồm truyền thông, duy trì nghi thức lễ, phát triển đàn ngựa, đa dạng hóa hoạt động và cải thiện cơ sở hạ tầng.
  • Các bước tiếp theo cần triển khai đồng bộ các giải pháp trong vòng 1-5 năm, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, giám sát và đánh giá hiệu quả công tác bảo tồn.

Hành động ngay hôm nay để góp phần giữ gìn và phát huy giá trị lễ hội đua ngựa Gò Thì Thùng – một biểu tượng văn hóa đặc sắc của vùng đất Phú Yên!