Tổng quan nghiên cứu

Ngôn ngữ Việt Nam tuy là một ngôn ngữ thống nhất nhưng biểu hiện ngữ âm và từ vựng lại rất đa dạng và phức tạp theo từng vùng miền. Theo ước tính, ba huyện ven biển Hải Hậu, Giao Thủy và Nghĩa Hưng thuộc tỉnh Nam Định có dân số lần lượt khoảng 290.015, ước tính tương đương và 280.000 người, là những vùng có nền kinh tế chủ yếu dựa vào nông nghiệp và đánh bắt thủy sản. Nghiên cứu về bản đồ thổ ngữ tại ba huyện này nhằm mục tiêu ghi lại sự đa dạng ngôn ngữ địa phương, thể hiện các biến thể ngữ âm và từ vựng đặc trưng, đồng thời kiểm chứng các kết luận về phương ngữ Bắc trong tiếng Việt. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào 30 xã thuộc ba huyện, khảo sát 120 cộng tác viên thuộc nhiều nhóm tuổi khác nhau, trong khoảng thời gian điều tra thực địa năm 2018-2019. Ý nghĩa nghiên cứu không chỉ giúp bảo tồn tiếng nói địa phương, mà còn cung cấp công cụ trực quan bằng bản đồ ngôn ngữ học địa lý, hỗ trợ các nhà nghiên cứu và các ngành liên quan trong việc nhận diện và phân tích các biến thể ngôn ngữ. Bản đồ thổ ngữ được xây dựng bằng phần mềm ArcGIS, góp phần hiện thực hóa bức tranh tiếng địa phương và tiếng toàn dân, đồng thời cảnh báo nguy cơ biến mất của các thổ ngữ do hội nhập và thay đổi xã hội.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và khái niệm nền tảng trong ngôn ngữ học địa lý và phương ngữ học. Trước hết, phương ngữ được hiểu là biến thể ngôn ngữ gắn với một vùng lãnh thổ nhất định, có sự khác biệt về ngữ âm, từ vựng và ngữ pháp so với ngôn ngữ toàn dân. Thổ ngữ là biến thể địa phương trong phạm vi hẹp hơn như xã, huyện, là một phần cấu thành của phương ngữ. Biến thể ngôn ngữ được phân thành biến thể chuẩn và phi chuẩn, trong đó biến thể ngữ âm và từ vựng là biểu hiện cơ bản để phân biệt phương ngữ. Lý thuyết làn sóng (Wave theory) được áp dụng để giải thích sự lan truyền và phân bố các biến thể ngôn ngữ theo không gian địa lý. Ngôn ngữ học địa lý là ngành nghiên cứu sự phân bố lãnh thổ của các hiện tượng ngôn ngữ, sử dụng bản đồ ngôn ngữ học để thể hiện các biến thể này. Nguyên tắc phân bố liền kề và phân bố xung quanh được sử dụng để giải thích sự sắp xếp các dạng thức từ vựng và ngữ âm trên bản đồ. Các biến thể ngữ âm lịch sử như chuyển đổi phụ âm đầu /l/ thành /n/, /t’/ thành /s/, hay biến đổi thanh điệu cũng được xem xét trong khung lý thuyết.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu được thu thập trực tiếp qua điều tra điền dã tại 30 xã thuộc ba huyện Hải Hậu (13 xã), Giao Thủy (7 xã) và Nghĩa Hưng (10 xã). Tổng cộng có 120 cộng tác viên tham gia, được lựa chọn theo tiêu chí đại diện về tuổi tác (dưới 18, 18-30, 31-40, 41-59, trên 60 tuổi), không phải người di cư mới đến và có thời gian sinh sống lâu dài tại địa phương. Phương pháp điều tra là phỏng vấn trực tiếp, ghi âm các câu trả lời khi cộng tác viên gọi tên các đồ vật, hiện tượng qua hình ảnh minh họa, nhằm đảm bảo tính khách quan và chính xác. Dữ liệu sau đó được phân tích chi tiết về mặt ngữ âm và từ vựng, đồng thời chuyển đổi sang định dạng Unicode Text để nhập vào phần mềm ArcGIS. Phần mềm này được sử dụng để xây dựng bản đồ thổ ngữ, kết hợp tọa độ địa lý (kinh độ, vĩ độ) với các biến thể ngôn ngữ thu thập được. Timeline nghiên cứu kéo dài trong khoảng năm 2018-2019, bao gồm giai đoạn khảo sát thực địa, xử lý dữ liệu và vẽ bản đồ. Cỡ mẫu và phương pháp chọn mẫu đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy của kết quả, đồng thời phù hợp với nguyên tắc khảo sát trong ngôn ngữ học địa lý.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Biến thể thanh điệu đặc biệt tại xã Giao Tiến (Giao Thủy): Tất cả các từ có thanh hỏi đều được phát âm thành thanh nặng, gây khó hiểu cho người ngoài vùng. Đây là hiện tượng đảo thổ ngữ do nguồn gốc di cư từ miền Trung, chưa từng được mô tả trong các nghiên cứu trước. Thanh hỏi và thanh nặng có âm điệu và âm vực gần nhau, dẫn đến sự hòa nhập này. Ví dụ: từ “nguyên tử” phát âm thành “nguyên tự”.

  2. Biến đổi phụ âm đầu /l/ thành /n/ và /ᶮ/: 100% các từ có âm đầu /l/ được phát âm thành /n/ trong ba huyện, ví dụ “lúa” thành “núa”, “lau” thành “nau”. Ngoài ra, một số từ như “lớn” được phát âm thành “nhớn” (/ᶮ/), chủ yếu ở nhóm người lớn tuổi trên 60. Hiện tượng này phản ánh biến đổi ngữ âm lịch sử và sự ảnh hưởng của yếu tố xã hội, với sự phân bố khác nhau giữa vùng nông thôn và thị trấn.

  3. Biến thể phụ âm đầu đa dạng: Các biến thể như /ʂ/ thành /s/ hoặc /t’/, /t’/ thành /s/, /ᶵ/ thành /c/, /t/ hoặc /z/, và /z/ thành /ᶎ/ được ghi nhận. Ví dụ: “thạch sùng” có thể được gọi là “thạch thùng”, “bù nhách” hoặc “muối tách”. Phụ âm đầu /ȥ/ được phát âm với độ rung mạnh đặc trưng, tạo dấu ấn riêng biệt cho vùng Nam Định.

  4. Biến đổi phần vần và từ vựng: Nguyên âm /ɛ/ biến thành /iɛ/ (ví dụ “mẹ” thành “mịe”), vần -ƣu- thành -iu- (ví dụ “bưu điện” thành “biu điện”), vần -ƣơu- thành -iêu- (ví dụ “con hươu” thành “con hiêu”). Từ vựng có sự khác biệt nhỏ, chủ yếu liên quan đến tên gọi đồ vật và con vật, như “cái thìa” gọi là “cùi dìa” hoặc “muỗm”, “cá chuối” gọi là “cá quả”. Những biến thể từ vựng này chủ yếu được người lớn tuổi sử dụng và đang dần mai một.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy thổ ngữ ba huyện Hải Hậu, Giao Thủy và Nghĩa Hưng thuộc phương ngữ Bắc nhưng có sự đa dạng và phức tạp đáng kể về mặt ngữ âm và từ vựng. Hiện tượng biến đổi thanh điệu tại xã Giao Tiến là minh chứng rõ nét cho ảnh hưởng của di cư và yếu tố lịch sử xã hội đến ngôn ngữ địa phương, tạo ra đảo thổ ngữ đặc biệt. Biến thể phụ âm đầu /l/ thành /n/ và /ᶮ/ phản ánh quá trình biến đổi ngữ âm lịch sử, đồng thời cho thấy sự phân hóa theo nhóm tuổi và khu vực kinh tế (thị trấn so với nông thôn). Các biến thể phụ âm đầu khác và phần vần cũng góp phần tạo nên sự đa dạng ngôn ngữ, đồng thời cho thấy sự tranh chấp giữa các biến thể cũ và mới trong cộng đồng. So sánh với các nghiên cứu về phương ngữ Bắc và các bản đồ ngôn ngữ học quốc tế, kết quả phù hợp với nguyên tắc phân bố liền kề và xung quanh, tuy nhiên cũng có những ngoại lệ do tác động xã hội và lịch sử. Việc sử dụng phần mềm ArcGIS giúp trực quan hóa các biến thể này qua các bản đồ chi tiết, hỗ trợ phân tích và so sánh hiệu quả hơn so với phương pháp thủ công truyền thống.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường khảo sát và cập nhật bản đồ thổ ngữ: Tiến hành mở rộng phạm vi khảo sát đến toàn bộ các xã trong ba huyện và các vùng lân cận trong vòng 3 năm tới, nhằm cập nhật và hoàn thiện bản đồ thổ ngữ, phục vụ công tác bảo tồn ngôn ngữ địa phương. Chủ thể thực hiện: các viện nghiên cứu ngôn ngữ, trường đại học.

  2. Phát triển chương trình giáo dục và truyền thông về giá trị thổ ngữ: Tổ chức các hoạt động tuyên truyền, hội thảo và giáo dục cộng đồng nhằm nâng cao nhận thức về giá trị văn hóa và ngôn ngữ địa phương, khuyến khích người dân, đặc biệt là thế hệ trẻ, giữ gìn và sử dụng thổ ngữ trong giao tiếp hàng ngày. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể: Sở Văn hóa, các trường học địa phương.

  3. Ứng dụng công nghệ GIS trong nghiên cứu ngôn ngữ học: Đẩy mạnh việc sử dụng phần mềm GIS như ArcGIS trong các nghiên cứu ngôn ngữ học địa lý để tạo ra các bản đồ ngôn ngữ chính xác, dễ tiếp cận và có tính ứng dụng cao. Chủ thể: các nhà nghiên cứu, sinh viên ngành ngôn ngữ học, công nghệ thông tin.

  4. Bảo tồn và phát huy các biến thể ngôn ngữ đặc trưng: Xây dựng các dự án bảo tồn các biến thể ngữ âm và từ vựng đặc trưng, đặc biệt là các biến thể đang có nguy cơ mai một, thông qua ghi âm, lưu trữ dữ liệu và phát triển tài liệu tham khảo. Thời gian: 3-5 năm. Chủ thể: các trung tâm nghiên cứu văn hóa, ngôn ngữ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu ngôn ngữ học và phương ngữ học: Luận văn cung cấp dữ liệu thực địa phong phú, phương pháp khảo sát và phân tích bản đồ thổ ngữ, giúp các nhà nghiên cứu hiểu sâu hơn về biến thể ngôn ngữ vùng ven biển Bắc Bộ.

  2. Giảng viên và sinh viên ngành Ngôn ngữ học: Tài liệu tham khảo hữu ích cho việc học tập, nghiên cứu chuyên sâu về ngôn ngữ học địa lý, phương pháp điều tra và ứng dụng GIS trong ngôn ngữ học.

  3. Cơ quan quản lý văn hóa và giáo dục địa phương: Giúp xây dựng các chính sách bảo tồn và phát huy giá trị ngôn ngữ địa phương, phát triển chương trình giáo dục phù hợp với đặc điểm văn hóa vùng miền.

  4. Nhà phát triển phần mềm GIS và công nghệ ngôn ngữ: Cung cấp ví dụ thực tiễn về ứng dụng công nghệ GIS trong nghiên cứu ngôn ngữ, mở ra hướng phát triển các công cụ hỗ trợ nghiên cứu và bảo tồn ngôn ngữ.

Câu hỏi thường gặp

  1. Bản đồ thổ ngữ có vai trò gì trong nghiên cứu ngôn ngữ?
    Bản đồ thổ ngữ giúp trực quan hóa sự phân bố các biến thể ngôn ngữ theo không gian địa lý, từ đó hỗ trợ nhận diện ranh giới phương ngữ, biến thể ngữ âm và từ vựng. Ví dụ, bản đồ thanh điệu tại xã Giao Tiến cho thấy sự khác biệt rõ rệt so với các vùng lân cận.

  2. Phương pháp thu thập dữ liệu trong nghiên cứu này như thế nào?
    Dữ liệu được thu thập qua phỏng vấn trực tiếp, ghi âm các câu trả lời của cộng tác viên khi gọi tên đồ vật, hiện tượng qua hình ảnh minh họa. Phương pháp này đảm bảo tính khách quan và chính xác hơn so với khảo sát gián tiếp.

  3. Tại sao lại có hiện tượng biến đổi thanh hỏi thành thanh nặng ở xã Giao Tiến?
    Hiện tượng này xuất phát từ nguồn gốc di cư của cư dân xã Giao Tiến, có thể do ảnh hưởng của phương ngữ miền Trung, tạo ra đảo thổ ngữ đặc biệt chưa từng được mô tả trong các nghiên cứu trước.

  4. Biến thể phụ âm đầu /l/ thành /n/ có phổ biến ở các vùng khác không?
    Hiện tượng này phổ biến trong ba huyện nghiên cứu và được xem là đặc trưng của phương ngữ Bắc vùng hạ lưu sông Hồng. Tuy nhiên, mức độ và phạm vi biến thể có thể khác nhau tùy vùng và nhóm tuổi.

  5. Làm thế nào để bảo tồn các biến thể ngôn ngữ đang mai một?
    Bảo tồn cần kết hợp ghi âm, lưu trữ dữ liệu, phát triển tài liệu tham khảo, đồng thời nâng cao nhận thức cộng đồng và khuyến khích sử dụng thổ ngữ trong đời sống hàng ngày, đặc biệt là trong giáo dục và truyền thông.

Kết luận

  • Luận văn đã xây dựng thành công bản đồ thổ ngữ thể hiện các biến thể ngữ âm và từ vựng đặc trưng của ba huyện ven biển Nam Định, góp phần làm rõ bức tranh phương ngữ Bắc.
  • Phát hiện hiện tượng đảo thổ ngữ độc đáo tại xã Giao Tiến với biến đổi thanh điệu đặc biệt, phản ánh ảnh hưởng của di cư và lịch sử xã hội.
  • Biến thể phụ âm đầu /l/ thành /n/ và /ᶮ/ cùng các biến thể phụ âm khác tạo nên sự đa dạng ngôn ngữ phong phú, đồng thời cho thấy sự tranh chấp giữa các biến thể cũ và mới.
  • Ứng dụng phần mềm ArcGIS trong nghiên cứu ngôn ngữ học địa lý giúp trực quan hóa dữ liệu, nâng cao hiệu quả phân tích và bảo tồn ngôn ngữ.
  • Đề xuất mở rộng khảo sát, phát triển giáo dục và truyền thông, ứng dụng công nghệ GIS và bảo tồn các biến thể ngôn ngữ đặc trưng trong thời gian tới.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các nhà nghiên cứu và cơ quan quản lý địa phương áp dụng kết quả nghiên cứu để bảo tồn và phát huy giá trị thổ ngữ, đồng thời mở rộng nghiên cứu sang các vùng miền khác. Để biết thêm chi tiết và tài liệu hỗ trợ, liên hệ với các viện nghiên cứu ngôn ngữ học hoặc trường đại học chuyên ngành.