Tổng quan nghiên cứu

Ngành ngân hàng đóng vai trò thiết yếu trong nền kinh tế, là cầu nối giữa nguồn vốn và các đối tượng như cá nhân, doanh nghiệp, tổ chức. Tại Việt Nam, hệ thống ngân hàng thương mại đã có sự phát triển mạnh mẽ trong giai đoạn 2017-2021 với tổng tài sản tăng từ khoảng 5,6 triệu tỷ đồng năm 2016 lên 10,2 triệu tỷ đồng vào cuối quý III năm 2021, tương đương mức tăng trung bình khoảng 12% mỗi năm. Trong bối cảnh cạnh tranh ngày càng gay gắt và sự biến động của môi trường kinh tế vĩ mô, việc duy trì và nâng cao khả năng sinh lời của các ngân hàng thương mại trở thành mục tiêu sống còn.

Nghiên cứu này nhằm phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng sinh lời của 25 ngân hàng thương mại cổ phần niêm yết tại Việt Nam trong giai đoạn 2017-2021. Mục tiêu cụ thể là đánh giá tác động của các yếu tố nội bộ như quy mô ngân hàng, tỷ lệ an toàn vốn, tỷ lệ nợ xấu, chi phí hoạt động và các yếu tố bên ngoài như tăng trưởng GDP và lạm phát đến các chỉ số sinh lời ROA và ROE. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào dữ liệu bảng (panel data) của các ngân hàng niêm yết, sử dụng phương pháp hồi quy đa biến với mô hình hiệu ứng ngẫu nhiên và cố định để đảm bảo tính chính xác.

Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hỗ trợ các nhà quản lý ngân hàng và cơ quan quản lý nhà nước xây dựng chiến lược nâng cao hiệu quả hoạt động, đồng thời góp phần ổn định và phát triển hệ thống tài chính quốc gia.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết tín hiệu (signaling theory) và giả thuyết chi phí phá sản dự kiến (expected bankruptcy costs hypothesis). Lý thuyết tín hiệu giải thích mối quan hệ tích cực giữa tỷ lệ an toàn vốn (CAR) và lợi nhuận ngân hàng, khi vốn cao thể hiện sự an toàn và uy tín, thu hút nhà đầu tư và khách hàng. Giả thuyết chi phí phá sản dự kiến cho rằng ngân hàng có vốn tốt sẽ giảm thiểu rủi ro phá sản, từ đó tăng khả năng sinh lời.

Mô hình nghiên cứu sử dụng các biến chính gồm:

  • ROA (Return on Assets): Tỷ suất lợi nhuận trên tổng tài sản, đo lường hiệu quả sử dụng tài sản.
  • ROE (Return on Equity): Tỷ suất lợi nhuận trên vốn chủ sở hữu, phản ánh lợi nhuận thu được trên vốn cổ đông.
  • BSIZE (Bank Size): Quy mô ngân hàng, đo bằng tổng tài sản.
  • CAR (Capital Adequacy Ratio): Tỷ lệ an toàn vốn, tỷ lệ vốn tự có trên tổng tài sản có rủi ro.
  • NPL (Non-Performing Loans): Tỷ lệ nợ xấu trên tổng dư nợ.
  • OC (Operating Costs): Chi phí hoạt động, tỷ lệ chi phí trên doanh thu.
  • GDP (Gross Domestic Product): Tăng trưởng GDP, chỉ số kinh tế vĩ mô.
  • INF (Inflation): Tỷ lệ lạm phát.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu gồm báo cáo tài chính hàng năm của 25 ngân hàng thương mại cổ phần niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam giai đoạn 2017-2021, cùng số liệu kinh tế vĩ mô từ cơ sở dữ liệu Ngân hàng Thế giới. Tổng số quan sát là 125 (25 ngân hàng × 5 năm).

Phương pháp phân tích chính là hồi quy đa biến trên dữ liệu bảng, sử dụng hai mô hình: Mô hình hiệu ứng ngẫu nhiên (Random Effects Model - REM) và mô hình hiệu ứng cố định (Fixed Effects Model - FEM). Kiểm định Hausman được áp dụng để lựa chọn mô hình phù hợp, kết quả cho thấy mô hình REM phù hợp hơn với dữ liệu nghiên cứu.

Phần mềm Eviews 14 được sử dụng để xử lý và phân tích dữ liệu. Các biến độc lập được kiểm tra đa cộng tuyến thông qua ma trận tương quan, không phát hiện vấn đề nghiêm trọng. Mô hình hồi quy được đánh giá qua hệ số R-squared và các chỉ số thống kê khác để đảm bảo độ tin cậy.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Quy mô ngân hàng (BSIZE) có ảnh hưởng tích cực và có ý nghĩa thống kê đến cả ROA và ROE với mức ý nghĩa p-value < 0.01. Ngân hàng có tổng tài sản lớn hơn thường có khả năng sinh lời cao hơn. Ví dụ, Vietcombank với tổng tài sản trên 1,6 triệu tỷ đồng có ROA và ROE cao hơn nhiều so với ngân hàng nhỏ như NCB với tổng tài sản dưới 100 nghìn tỷ đồng.

  2. Tỷ lệ an toàn vốn (CAR) cũng có tác động tích cực và có ý nghĩa đến ROA và ROE (p-value lần lượt là 0 và 0.0031). Ngân hàng có vốn tự có cao hơn giảm thiểu rủi ro phá sản, từ đó nâng cao lợi nhuận.

  3. Tỷ lệ nợ xấu (NPL) bất ngờ có mối quan hệ tích cực và có ý nghĩa thống kê với ROA và ROE, trái ngược với giả thuyết ban đầu. Điều này cho thấy các ngân hàng có tỷ lệ nợ xấu cao hơn vẫn có thể duy trì hoặc tăng lợi nhuận, có thể do họ chấp nhận rủi ro cao hơn để thu lợi nhuận lớn hơn.

  4. Chi phí hoạt động (OC) không có ảnh hưởng có ý nghĩa thống kê đến ROA và ROE (p-value > 0.05), cho thấy mối quan hệ giữa chi phí và lợi nhuận chưa rõ ràng trong mẫu nghiên cứu.

  5. Tăng trưởng GDP (GDP) và lạm phát (INF) đều không có tác động có ý nghĩa đến khả năng sinh lời của các ngân hàng trong giai đoạn nghiên cứu (p-value > 0.05), điều này có thể do tác động của các yếu tố kinh tế vĩ mô lên lợi nhuận ngân hàng là ngắn hạn hoặc bị chi phối bởi các yếu tố khác.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy quy mô và vốn an toàn là những yếu tố nội bộ quan trọng giúp ngân hàng tăng cường khả năng sinh lời, phù hợp với các nghiên cứu trước đây. Mối quan hệ tích cực giữa nợ xấu và lợi nhuận có thể phản ánh chiến lược chấp nhận rủi ro của một số ngân hàng nhằm tối đa hóa lợi nhuận, tuy nhiên cũng tiềm ẩn nguy cơ mất vốn trong dài hạn.

Việc chi phí hoạt động không ảnh hưởng rõ ràng đến lợi nhuận có thể do sự đa dạng trong quản lý chi phí và hiệu quả hoạt động giữa các ngân hàng. Ngoài ra, tác động không đáng kể của GDP và lạm phát có thể do các ngân hàng đã thích nghi tốt với biến động kinh tế vĩ mô hoặc do khoảng thời gian nghiên cứu chưa đủ dài để thể hiện rõ xu hướng.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thanh thể hiện mức độ ảnh hưởng của từng biến đến ROA và ROE, cũng như bảng hệ số hồi quy chi tiết để minh họa mức độ ý nghĩa thống kê.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường quy mô hoạt động: Các ngân hàng nên xem xét mở rộng tổng tài sản thông qua hợp nhất, mua bán hoặc phát hành cổ phiếu nhằm tận dụng lợi thế quy mô, nâng cao hiệu quả và khả năng sinh lời trong vòng 3-5 năm tới. Ban lãnh đạo và cổ đông là chủ thể thực hiện.

  2. Nâng cao tỷ lệ an toàn vốn: Đẩy mạnh tăng vốn tự có và duy trì CAR ở mức cao để giảm thiểu rủi ro tài chính, bảo vệ lợi ích cổ đông và khách hàng. Cơ quan quản lý nhà nước cần giám sát và hướng dẫn chính sách vốn phù hợp trong ngắn hạn.

  3. Quản lý rủi ro tín dụng hiệu quả: Áp dụng các biện pháp phòng ngừa nợ xấu như cải tiến quy trình cho vay, sử dụng hệ thống điểm tín dụng nội bộ, xử lý nợ xấu qua bán cho công ty quản lý tài sản (VAMC) nhằm giảm thiểu tác động tiêu cực đến lợi nhuận. Bộ phận quản lý rủi ro ngân hàng cần thực hiện liên tục.

  4. Kiểm soát chi phí hoạt động: Mặc dù chưa có tác động rõ ràng, ngân hàng nên tối ưu hóa chi phí qua ứng dụng công nghệ, tự động hóa quy trình để nâng cao hiệu quả hoạt động trong 2-3 năm tới. Ban điều hành và phòng kế hoạch tài chính chịu trách nhiệm.

  5. Theo dõi và thích ứng với biến động kinh tế vĩ mô: Dù GDP và lạm phát chưa ảnh hưởng rõ rệt, ngân hàng cần xây dựng kịch bản ứng phó linh hoạt với các biến động kinh tế để duy trì ổn định lợi nhuận. Ban chiến lược và phòng phân tích kinh tế thực hiện định kỳ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Ban lãnh đạo ngân hàng thương mại: Giúp hiểu rõ các yếu tố ảnh hưởng đến lợi nhuận, từ đó xây dựng chiến lược phát triển bền vững và nâng cao hiệu quả hoạt động.

  2. Cơ quan quản lý nhà nước và Ngân hàng Trung ương: Cung cấp cơ sở khoa học để điều chỉnh chính sách giám sát, quản lý vốn và rủi ro nhằm đảm bảo an toàn hệ thống tài chính.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành tài chính-ngân hàng: Là tài liệu tham khảo hữu ích về phương pháp nghiên cứu dữ liệu bảng, mô hình hồi quy và phân tích các yếu tố tác động đến ngân hàng.

  4. Nhà đầu tư và chuyên gia phân tích tài chính: Hỗ trợ đánh giá hiệu quả hoạt động và tiềm năng sinh lời của các ngân hàng thương mại trên thị trường Việt Nam.

Câu hỏi thường gặp

  1. Yếu tố nào ảnh hưởng mạnh nhất đến lợi nhuận ngân hàng?
    Quy mô ngân hàng và tỷ lệ an toàn vốn được xác định là hai yếu tố có ảnh hưởng tích cực và có ý nghĩa thống kê mạnh nhất đến ROA và ROE trong nghiên cứu.

  2. Tại sao tỷ lệ nợ xấu lại có mối quan hệ tích cực với lợi nhuận?
    Điều này có thể do một số ngân hàng chấp nhận rủi ro cao hơn để thu lợi nhuận lớn hơn, tuy nhiên cần thận trọng vì nợ xấu cao cũng tiềm ẩn nguy cơ mất vốn.

  3. Chi phí hoạt động có ảnh hưởng như thế nào đến lợi nhuận?
    Nghiên cứu không tìm thấy mối quan hệ có ý nghĩa thống kê giữa chi phí hoạt động và lợi nhuận, có thể do sự khác biệt trong quản lý chi phí giữa các ngân hàng.

  4. Tăng trưởng GDP và lạm phát có tác động đến lợi nhuận ngân hàng không?
    Trong giai đoạn 2017-2021, hai yếu tố này không có ảnh hưởng đáng kể đến lợi nhuận các ngân hàng thương mại tại Việt Nam theo kết quả nghiên cứu.

  5. Mô hình hồi quy nào được sử dụng và tại sao?
    Mô hình hiệu ứng ngẫu nhiên (REM) được chọn dựa trên kiểm định Hausman vì phù hợp hơn với dữ liệu bảng và cho kết quả đáng tin cậy hơn so với mô hình hiệu ứng cố định (FEM).

Kết luận

  • Quy mô ngân hàng và tỷ lệ an toàn vốn là những yếu tố nội bộ quan trọng, có tác động tích cực và có ý nghĩa thống kê đến khả năng sinh lời của các ngân hàng thương mại Việt Nam giai đoạn 2017-2021.
  • Tỷ lệ nợ xấu có mối quan hệ tích cực bất ngờ với lợi nhuận, phản ánh chiến lược chấp nhận rủi ro của một số ngân hàng.
  • Chi phí hoạt động, tăng trưởng GDP và lạm phát không có ảnh hưởng có ý nghĩa đến lợi nhuận trong phạm vi nghiên cứu.
  • Mô hình hồi quy hiệu ứng ngẫu nhiên được lựa chọn để phân tích dữ liệu bảng 25 ngân hàng trong 5 năm, đảm bảo độ tin cậy của kết quả.
  • Các bước tiếp theo bao gồm áp dụng các khuyến nghị quản lý vốn, rủi ro và chi phí nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động ngân hàng, đồng thời mở rộng nghiên cứu với dữ liệu dài hạn hơn để đánh giá tác động kinh tế vĩ mô.

Hành động ngay hôm nay: Các nhà quản lý ngân hàng và cơ quan quản lý nên xem xét áp dụng các giải pháp đề xuất để tăng cường khả năng sinh lời và ổn định hệ thống tài chính quốc gia.