Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn 2008 – 2017, hệ thống ngân hàng thương mại cổ phần (NHTMCP) Việt Nam trải qua nhiều biến động quan trọng, đặc biệt là quá trình cơ cấu lại hệ thống ngân hàng. Thanh khoản ngân hàng đóng vai trò then chốt trong việc đảm bảo an toàn hoạt động và sự ổn định của hệ thống tài chính. Theo báo cáo, tỷ lệ tài sản thanh khoản so với tổng tài sản (LAR) là chỉ số quan trọng để đo lường rủi ro thanh khoản, phản ánh khả năng ngân hàng đáp ứng các nghĩa vụ tài chính kịp thời. Rủi ro thanh khoản không chỉ ảnh hưởng đến từng ngân hàng mà còn có thể gây ra hiệu ứng lan truyền, đe dọa sự ổn định của toàn bộ hệ thống ngân hàng.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc xác định các yếu tố tác động đến rủi ro thanh khoản của các NHTMCP tại Việt Nam, đo lường mức độ ảnh hưởng của từng yếu tố và đề xuất các giải pháp quản trị nhằm hạn chế rủi ro này. Phạm vi nghiên cứu bao gồm 20 ngân hàng thương mại cổ phần trong giai đoạn 2008 – 2017, sử dụng dữ liệu bảng cân bằng từ báo cáo tài chính đã kiểm toán và báo cáo thường niên. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp bằng chứng thực nghiệm về các nhân tố ảnh hưởng đến rủi ro thanh khoản, đồng thời hỗ trợ các nhà quản lý ngân hàng nâng cao hiệu quả quản trị rủi ro thanh khoản, góp phần ổn định thị trường tài chính Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình về quản trị thanh khoản và rủi ro thanh khoản trong ngân hàng thương mại. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết quản trị thanh khoản ngân hàng: Thanh khoản được định nghĩa là khả năng ngân hàng tiếp cận các tài sản hoặc nguồn vốn có thể chuyển đổi thành tiền mặt với chi phí hợp lý và kịp thời. Thanh khoản được duy trì thông qua cân bằng giữa cung và cầu thanh khoản, trong đó cung thanh khoản bao gồm tiền gửi đến hạn, thu hồi tín dụng, bán tài sản và vay mượn từ thị trường tiền tệ; cầu thanh khoản là nhu cầu chi trả tiền gửi, cấp tín dụng và các chi phí hoạt động.

  2. Mô hình đo lường rủi ro thanh khoản: Rủi ro thanh khoản được đo lường bằng tỷ lệ tài sản thanh khoản so với tổng tài sản (LAR). Các yếu tố tác động được phân thành nhóm yếu tố bên trong ngân hàng (quy mô, vốn tự có, tỷ lệ cho vay, nguồn tài trợ bên ngoài, thu nhập lãi cận biên, dự phòng rủi ro tín dụng) và nhóm yếu tố bên ngoài (tăng trưởng kinh tế, lạm phát). Mối quan hệ giữa các biến được giả định dựa trên các nghiên cứu trước đây, với các giả thuyết về chiều tác động của từng yếu tố.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Rủi ro thanh khoản: Nguy cơ ngân hàng không thể thực hiện nghĩa vụ thanh toán kịp thời.
  • Tỷ lệ tài sản thanh khoản (LAR): Chỉ số đo lường khả năng thanh khoản của ngân hàng.
  • Nguồn tài trợ bên ngoài (EFD): Vay mượn từ các tổ chức tín dụng khác, thể hiện sự phụ thuộc vào nguồn vốn bên ngoài.
  • Thu nhập lãi cận biên (NIM): Chênh lệch giữa thu nhập lãi và chi phí lãi, phản ánh hiệu quả hoạt động tài chính.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định lượng với dữ liệu bảng cân bằng thu thập từ 20 ngân hàng thương mại cổ phần Việt Nam trong giai đoạn 2008 – 2017, tổng cộng 200 quan sát. Dữ liệu được lấy từ báo cáo tài chính đã kiểm toán và báo cáo thường niên, đảm bảo tính chính xác và đầy đủ.

Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phần mềm Stata, sử dụng các mô hình hồi quy tuyến tính: Pooled OLS, mô hình tác động cố định (FEM) và mô hình tác động ngẫu nhiên (REM). Quy trình lựa chọn mô hình phù hợp dựa trên các kiểm định thống kê như kiểm định F, kiểm định Hausman và kiểm định nhân tử Lagrange. Các kiểm định bổ sung bao gồm kiểm định phương sai sai số thay đổi, kiểm định tự tương quan và kiểm định đa cộng tuyến nhằm đảm bảo tính chính xác và tin cậy của mô hình.

Các biến nghiên cứu được đo lường cụ thể:

  • Biến phụ thuộc: Tỷ lệ tài sản thanh khoản so với tổng tài sản (LAR).
  • Biến độc lập: Quy mô ngân hàng (SIZE), tỷ lệ vốn tự có trên tổng nguồn vốn (ETA), tỷ lệ cho vay trên tổng tài sản (TLA), nguồn tài trợ bên ngoài (EFD), thu nhập lãi cận biên (NIM), dự phòng rủi ro tín dụng trên tổng dư nợ (LLPTL), tốc độ tăng trưởng kinh tế (GDP), tỷ lệ lạm phát (INF).

Mô hình hồi quy tuyến tính được xây dựng như sau:

$$ LIQ_{it} = \alpha_i + \beta_1 SIZE_{it} + \beta_2 ETA_{it} + \beta_3 TLA_{it} + \beta_4 EFD_{it} + \beta_5 NIM_{it} + \beta_6 LLPTL_{it} + \beta_7 GDP_t + \beta_8 INF_t + \varepsilon_{it} $$

Trong đó, $LIQ_{it}$ là tỷ lệ tài sản thanh khoản của ngân hàng $i$ tại thời điểm $t$.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ cho vay trên tổng tài sản (TLA) có tác động cùng chiều đến rủi ro thanh khoản: Kết quả hồi quy cho thấy hệ số TLA dương và có ý nghĩa thống kê, với mức ảnh hưởng khoảng 0.35, cho thấy khi tỷ lệ cho vay tăng 1%, rủi ro thanh khoản tăng tương ứng. Điều này phản ánh thực tế rằng các khoản cho vay có tính thanh khoản thấp làm giảm khả năng đáp ứng thanh khoản của ngân hàng.

  2. Thu nhập lãi cận biên (NIM) cũng tác động cùng chiều đến rủi ro thanh khoản: Hệ số NIM dương, khoảng 0.28, cho thấy ngân hàng có thu nhập lãi cao thường giữ ít tài sản thanh khoản hơn, dẫn đến rủi ro thanh khoản tăng. Đây là xu hướng các ngân hàng ưu tiên lợi nhuận cao hơn tính thanh khoản.

  3. Tỷ lệ vốn tự có trên tổng nguồn vốn (ETA) tác động ngược chiều đến rủi ro thanh khoản: Hệ số ETA âm và có ý nghĩa thống kê, khoảng -0.22, cho thấy vốn tự có cao giúp giảm thiểu rủi ro thanh khoản, tăng khả năng chống chịu các cú sốc tài chính.

  4. Tăng trưởng kinh tế (GDP) có tác động cùng chiều đến rủi ro thanh khoản: Hệ số GDP dương, khoảng 0.15, phản ánh trong giai đoạn kinh tế tăng trưởng, ngân hàng giảm dự trữ thanh khoản để mở rộng cho vay, làm tăng rủi ro thanh khoản.

  5. Tỷ lệ lạm phát (INF) tác động ngược chiều đến rủi ro thanh khoản: Kết quả cho thấy INF có hệ số âm khoảng -0.10, cho thấy lạm phát cao khiến ngân hàng thận trọng hơn trong quản lý thanh khoản, giữ nhiều tài sản thanh khoản hơn để đối phó với rủi ro.

Các kết quả trên được minh họa qua biểu đồ thể hiện xu hướng biến động LAR theo các biến độc lập qua từng năm, cũng như bảng ma trận tương quan giữa các biến cho thấy mức độ liên hệ chặt chẽ giữa các yếu tố.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân tác động cùng chiều của tỷ lệ cho vay và thu nhập lãi cận biên đến rủi ro thanh khoản là do các khoản cho vay chiếm tỷ trọng lớn trong tài sản ngân hàng nhưng có tính thanh khoản thấp, trong khi thu nhập lãi cao thường đi kèm với việc giảm dự trữ tài sản thanh khoản để tối đa hóa lợi nhuận. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây tại Việt Nam và quốc tế, khẳng định mối quan hệ nghịch lý giữa lợi nhuận và thanh khoản.

Tỷ lệ vốn tự có cao giúp ngân hàng có nguồn vốn ổn định, giảm sự phụ thuộc vào nguồn vốn ngắn hạn và các nguồn tài trợ bên ngoài, từ đó giảm rủi ro thanh khoản. Kết quả này đồng thuận với các nghiên cứu của Mohamed Aymen Ben Moussa và Trương Quang Thông.

Tác động cùng chiều của tăng trưởng kinh tế đến rủi ro thanh khoản phản ánh xu hướng ngân hàng giảm dự trữ thanh khoản để mở rộng tín dụng trong thời kỳ kinh tế thuận lợi, làm tăng áp lực thanh khoản. Ngược lại, lạm phát cao khiến ngân hàng thận trọng hơn, giữ nhiều tài sản thanh khoản hơn để đối phó với rủi ro biến động lãi suất và chi phí vốn.

So sánh với các nghiên cứu trong khu vực và quốc tế, kết quả nghiên cứu này phù hợp với xu hướng chung về các yếu tố ảnh hưởng đến rủi ro thanh khoản, đồng thời phản ánh đặc thù của hệ thống ngân hàng Việt Nam trong giai đoạn hậu khủng hoảng tài chính toàn cầu.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường quản lý tỷ lệ cho vay trên tổng tài sản: Các ngân hàng cần kiểm soát chặt chẽ tỷ lệ cho vay để tránh làm giảm tính thanh khoản. Mục tiêu giảm tỷ lệ cho vay xuống dưới mức trung bình ngành trong vòng 2 năm tới, do bộ phận quản trị rủi ro phối hợp với phòng tín dụng thực hiện.

  2. Nâng cao tỷ lệ vốn tự có: Khuyến khích các ngân hàng tăng vốn tự có nhằm tăng khả năng chống chịu rủi ro thanh khoản. Mục tiêu đạt tỷ lệ vốn tự có trên tổng nguồn vốn tối thiểu 12% trong 3 năm tới, do ban lãnh đạo và cổ đông thực hiện.

  3. Đa dạng hóa nguồn tài trợ và giảm phụ thuộc vào nguồn vốn ngắn hạn: Các ngân hàng cần phát triển các kênh huy động vốn dài hạn, giảm rủi ro lệ thuộc vào nguồn tài trợ bên ngoài. Kế hoạch thực hiện trong 1-2 năm, do phòng tài chính và kế hoạch chủ trì.

  4. Xây dựng chính sách dự trữ thanh khoản linh hoạt theo biến động kinh tế vĩ mô: Ngân hàng cần điều chỉnh dự trữ thanh khoản phù hợp với diễn biến tăng trưởng kinh tế và lạm phát để cân bằng giữa hiệu quả và an toàn. Thời gian áp dụng ngay và liên tục, do bộ phận quản lý rủi ro và phòng kinh doanh phối hợp thực hiện.

  5. Tăng cường giám sát và cảnh báo sớm rủi ro thanh khoản: Áp dụng các công cụ phân tích dữ liệu và mô hình dự báo để phát hiện sớm các dấu hiệu rủi ro thanh khoản, từ đó có biện pháp ứng phó kịp thời. Triển khai trong 1 năm, do ban quản lý rủi ro và công nghệ thông tin phối hợp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý ngân hàng thương mại cổ phần: Giúp hiểu rõ các yếu tố ảnh hưởng đến rủi ro thanh khoản, từ đó xây dựng chiến lược quản trị hiệu quả, giảm thiểu rủi ro và nâng cao hiệu quả hoạt động.

  2. Cơ quan quản lý nhà nước và Ngân hàng Nhà nước Việt Nam: Cung cấp cơ sở khoa học để hoàn thiện chính sách quản lý thanh khoản, giám sát hoạt động ngân hàng, đảm bảo sự ổn định của hệ thống tài chính quốc gia.

  3. Các nhà nghiên cứu và học viên ngành Tài chính – Ngân hàng: Là tài liệu tham khảo quý giá về lý thuyết, phương pháp nghiên cứu và thực tiễn quản trị rủi ro thanh khoản tại Việt Nam, hỗ trợ phát triển các nghiên cứu tiếp theo.

  4. Nhà đầu tư và cổ đông ngân hàng: Giúp đánh giá mức độ an toàn và rủi ro thanh khoản của ngân hàng, từ đó đưa ra quyết định đầu tư và giám sát hiệu quả quản trị ngân hàng.

Câu hỏi thường gặp

  1. Rủi ro thanh khoản là gì và tại sao nó quan trọng với ngân hàng?
    Rủi ro thanh khoản là nguy cơ ngân hàng không thể đáp ứng các nghĩa vụ thanh toán kịp thời. Đây là rủi ro nghiêm trọng nhất vì có thể dẫn đến phá sản ngân hàng và ảnh hưởng lan rộng đến hệ thống tài chính.

  2. Các yếu tố nào ảnh hưởng chính đến rủi ro thanh khoản của ngân hàng?
    Các yếu tố bao gồm tỷ lệ cho vay trên tổng tài sản, thu nhập lãi cận biên, tỷ lệ vốn tự có, nguồn tài trợ bên ngoài, tốc độ tăng trưởng kinh tế và tỷ lệ lạm phát. Mỗi yếu tố có tác động khác nhau đến khả năng thanh khoản.

  3. Tại sao tỷ lệ vốn tự có lại giúp giảm rủi ro thanh khoản?
    Vốn tự có là nguồn vốn ổn định, giúp ngân hàng có khả năng chống chịu các cú sốc tài chính, giảm sự phụ thuộc vào nguồn vốn ngắn hạn và các khoản vay bên ngoài, từ đó giảm rủi ro thanh khoản.

  4. Làm thế nào để ngân hàng cân bằng giữa lợi nhuận và thanh khoản?
    Ngân hàng cần duy trì tỷ lệ tài sản thanh khoản hợp lý, không quá cao để tránh mất cơ hội sinh lời, nhưng đủ để đảm bảo khả năng thanh toán kịp thời. Quản lý rủi ro và dự báo nhu cầu thanh khoản là chìa khóa.

  5. Tăng trưởng kinh tế ảnh hưởng thế nào đến rủi ro thanh khoản?
    Trong giai đoạn tăng trưởng kinh tế, ngân hàng thường giảm dự trữ thanh khoản để mở rộng tín dụng, làm tăng rủi ro thanh khoản. Ngược lại, trong suy thoái, ngân hàng giữ nhiều thanh khoản hơn để phòng ngừa rủi ro.

Kết luận

  • Rủi ro thanh khoản là thách thức lớn đối với các ngân hàng thương mại cổ phần Việt Nam trong giai đoạn 2008 – 2017, ảnh hưởng trực tiếp đến sự ổn định và hiệu quả hoạt động.
  • Các yếu tố nội bộ như tỷ lệ cho vay, thu nhập lãi cận biên, vốn tự có và các yếu tố vĩ mô như tăng trưởng kinh tế, lạm phát đều có tác động đáng kể đến rủi ro thanh khoản.
  • Mối quan hệ giữa quy mô ngân hàng và rủi ro thanh khoản có thể mang tính phi tuyến tính, đòi hỏi quản lý linh hoạt theo từng quy mô và điều kiện thị trường.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho việc xây dựng các chính sách quản trị rủi ro thanh khoản hiệu quả, góp phần nâng cao an toàn hệ thống ngân hàng Việt Nam.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp quản lý thanh khoản, giám sát chặt chẽ và nghiên cứu mở rộng các yếu tố ảnh hưởng trong bối cảnh kinh tế mới.

Hành động ngay hôm nay: Các nhà quản lý ngân hàng và cơ quan quản lý nên áp dụng kết quả nghiên cứu để cải thiện công tác quản trị rủi ro thanh khoản, đảm bảo sự phát triển bền vững của hệ thống ngân hàng Việt Nam.