Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển mạnh mẽ của cách mạng công nghiệp 4.0, việc lựa chọn giá trị sống và mục tiêu nghề nghiệp của sinh viên trở thành vấn đề cấp thiết và có ý nghĩa xã hội sâu sắc. Theo báo cáo của Trung tâm dự báo Nhu cầu nhân lực và Thông tin thị trường lao động TP. Hồ Chí Minh (2019), các ngành Công nghệ thông tin, Marketing, Y – Dược, Xây dựng, Du lịch và Quản trị khách sạn thu hút đông đảo sinh viên và có nhu cầu nhân lực cao trên thị trường lao động. Việc lựa chọn ngành nghề không chỉ ảnh hưởng đến cơ hội việc làm mà còn phản ánh giá trị sống mà sinh viên theo đuổi. Nghiên cứu này nhằm nhận diện xu hướng lựa chọn giá trị sống của sinh viên tại TP. Hồ Chí Minh thông qua hành vi xác định mục tiêu nghề nghiệp, khảo sát trong giai đoạn 2018-2020 với mẫu 400 sinh viên năm 3 và năm 4 thuộc các trường đại học trên địa bàn. Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc xác định mục tiêu học tập, nhận diện xu hướng lựa chọn nghề nghiệp và phân tích giá trị sống được thể hiện qua hành vi lựa chọn nghề nghiệp. Kết quả nghiên cứu cung cấp dữ liệu thực tiễn quan trọng, giúp các tổ chức giáo dục và xã hội hiểu rõ hơn về xu hướng giá trị sống của sinh viên, từ đó xây dựng chính sách đào tạo và định hướng nghề nghiệp phù hợp, góp phần phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao trong bối cảnh hội nhập và toàn cầu hóa.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên ba lý thuyết xã hội học chủ đạo:

  • Lý thuyết hành động xã hội của Max Weber: Nhấn mạnh hành động xã hội có ý nghĩa chủ quan, được định hướng bởi mục đích, giá trị, truyền thống hoặc tình cảm. Lý thuyết giúp giải thích động cơ và ý nghĩa hành vi lựa chọn mục tiêu học tập và nghề nghiệp của sinh viên.

  • Lý thuyết hành xử của Pierre Bourdieu: Giới thiệu khái niệm "trường xã hội" (champ) và "tập tính" (habitus), trong đó hành vi cá nhân được hình thành từ sự nội tâm hóa các quy chuẩn xã hội trong từng trường nghề nghiệp. Bourdieu cũng phân tích các loại vốn (kinh tế, văn hóa, xã hội, biểu tượng) ảnh hưởng đến vị trí và hành động của cá nhân trong xã hội.

  • Lý thuyết kiến tạo xã hội của Berger và Luckman: Giải thích thực tại xã hội là sản phẩm của sự kiến tạo xã hội, trong đó cá nhân nội tâm hóa các giá trị và quy chuẩn xã hội để hình thành nhận thức và hành vi. Lý thuyết này giúp hiểu quá trình sinh viên tiếp nhận và lựa chọn giá trị sống qua hành vi nghề nghiệp.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: giá trị, kiến tạo giá trị, trường xã hội, vốn xã hội, nghề nghiệp – thiên chức, vị thế xã hội và mục tiêu nghề nghiệp. Khung phân tích tập trung vào mối quan hệ giữa mục tiêu học tập, nguồn vốn cá nhân, trường xã hội và hành vi lựa chọn nghề nghiệp để kiến tạo giá trị sống.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp định lượng và định tính:

  • Nguồn dữ liệu định lượng: Sử dụng bộ dữ liệu khảo sát 400 sinh viên năm 3 và năm 4 tại các trường đại học ở TP. Hồ Chí Minh, thu thập trong giai đoạn 2018-2020. Mẫu được chọn theo phương pháp chọn mẫu phân tầng dựa trên giới tính, năm học và khối ngành đào tạo, đảm bảo tính đại diện. Dữ liệu được xử lý bằng phần mềm SPSS với các phân tích thống kê mô tả và tương quan.

  • Phương pháp định tính: Thực hiện 12 cuộc phỏng vấn sâu với sinh viên đa dạng về giới tính, ngành học và trường học nhằm khai thác sâu các nhận thức, giá trị nghề nghiệp và động cơ lựa chọn nghề nghiệp. Các biên bản phỏng vấn được mã hóa để bảo mật thông tin.

  • Timeline nghiên cứu: Thu thập dữ liệu từ 2018 đến 2020, xử lý và phân tích dữ liệu trong năm 2020-2021.

Phương pháp kết hợp giúp nghiên cứu vừa có cơ sở dữ liệu rộng lớn, vừa có chiều sâu phân tích về ý nghĩa và giá trị sống của sinh viên qua hành vi lựa chọn nghề nghiệp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mục tiêu học tập của sinh viên: Khoảng 60,3% sinh viên trong mẫu có độ tuổi từ 21 trở xuống, với 54% là nữ. Sinh viên chủ yếu xác định mục tiêu học tập nhằm chuẩn bị cho nghề nghiệp tương lai, trong đó 72% cho biết mục tiêu học tập gắn liền với việc đạt được kiến thức và kỹ năng chuyên môn phục vụ công việc. Tỉ lệ sinh viên nắm rõ chuẩn đầu ra của ngành học đạt khoảng 65%.

  2. Xu hướng lựa chọn nghề nghiệp: Sinh viên ưu tiên lựa chọn các ngành nghề có tính ổn định và thu nhập cao như Công nghệ thông tin, Kinh tế, Y – Dược. Khoảng 68% sinh viên chọn nghề nghiệp dựa trên tiêu chí thu nhập và cơ hội việc làm, trong khi 45% lựa chọn dựa trên sở thích và đam mê cá nhân. Tỉ lệ sinh viên có kế hoạch rõ ràng về nghề nghiệp sau khi ra trường chiếm 58%.

  3. Giá trị sống thể hiện qua lựa chọn nghề nghiệp: Qua phân tích định tính, sinh viên thể hiện các giá trị sống chủ yếu gồm: giá trị kinh tế (an toàn tài chính), giá trị vị thế xã hội (uy tín nghề nghiệp), giá trị tự thể hiện (phát triển bản thân) và giá trị đóng góp xã hội (cống hiến cho cộng đồng). Khoảng 62% sinh viên cho rằng nghề nghiệp là biểu hiện ý nghĩa cuộc đời và là thiên chức cá nhân.

  4. Tác động của vốn xã hội và trường xã hội: Sinh viên có vốn xã hội cao (mạng lưới quan hệ, hỗ trợ gia đình) có xu hướng lựa chọn nghề nghiệp phù hợp với vị thế xã hội gia đình và có kế hoạch nghề nghiệp rõ ràng hơn 30% so với nhóm còn lại. Trường xã hội của từng ngành nghề tạo ra các quy chuẩn riêng, ảnh hưởng đến tập tính và hành vi lựa chọn nghề nghiệp của sinh viên.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy hành vi lựa chọn mục tiêu học tập và nghề nghiệp của sinh viên không chỉ dựa trên yếu tố kinh tế mà còn chịu ảnh hưởng sâu sắc từ các giá trị xã hội và văn hóa. Việc ưu tiên các ngành nghề "hot" phản ánh sự tác động của thị trường lao động và nhu cầu xã hội, đồng thời thể hiện giá trị kinh tế và vị thế xã hội được đặt lên hàng đầu. Tuy nhiên, sự cân bằng giữa sở thích cá nhân và yêu cầu thực tế vẫn còn hạn chế, cho thấy nhiều sinh viên chưa có nhận thức đầy đủ về nghề nghiệp phù hợp với năng lực bản thân.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả tương đồng với nhận định về sự chuyển đổi hệ giá trị trong giới trẻ hiện đại, khi các giá trị truyền thống dần được điều chỉnh bởi các yếu tố hiện đại và toàn cầu hóa. Việc sử dụng lý thuyết hành động xã hội và hành xử giúp giải thích rõ hơn về cách thức các cá nhân nội tâm hóa các quy chuẩn nghề nghiệp và kiến tạo giá trị sống qua hành vi lựa chọn nghề nghiệp.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố mục tiêu học tập, biểu đồ tỉ lệ lựa chọn nghề nghiệp theo tiêu chí và bảng so sánh mức độ ảnh hưởng của vốn xã hội đến hành vi lựa chọn nghề nghiệp, giúp minh họa rõ nét các phát hiện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường tư vấn hướng nghiệp tại các trường đại học: Xây dựng các chương trình tư vấn nghề nghiệp chuyên sâu, giúp sinh viên nhận thức rõ hơn về năng lực bản thân và nhu cầu thị trường lao động, nhằm nâng tỷ lệ lựa chọn nghề nghiệp phù hợp lên ít nhất 70% trong vòng 2 năm tới. Chủ thể thực hiện: các trường đại học phối hợp với các trung tâm tư vấn nghề nghiệp.

  2. Phát triển kỹ năng mềm và kỹ năng thích ứng nghề nghiệp: Tổ chức các khóa đào tạo kỹ năng giao tiếp, quản lý thời gian, giải quyết vấn đề nhằm tăng khả năng thích ứng của sinh viên với môi trường làm việc đa dạng, hướng tới nâng cao năng lực cạnh tranh của sinh viên trong 3 năm tới. Chủ thể thực hiện: nhà trường, doanh nghiệp và tổ chức xã hội.

  3. Xây dựng mạng lưới hỗ trợ vốn xã hội cho sinh viên: Tạo điều kiện kết nối sinh viên với các cựu sinh viên, doanh nhân và chuyên gia trong ngành để tăng cường vốn xã hội, hỗ trợ định hướng nghề nghiệp và phát triển sự nghiệp. Mục tiêu tăng 20% số sinh viên tham gia mạng lưới trong 1 năm. Chủ thể thực hiện: các hội sinh viên, phòng công tác sinh viên.

  4. Đẩy mạnh nghiên cứu và cập nhật thông tin thị trường lao động: Thiết lập hệ thống thông tin thị trường lao động thường xuyên cập nhật, giúp sinh viên và nhà trường có dữ liệu chính xác để điều chỉnh chương trình đào tạo và lựa chọn nghề nghiệp. Chủ thể thực hiện: các cơ quan quản lý giáo dục và lao động, trung tâm nghiên cứu thị trường lao động.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên đại học và cao đẳng: Giúp sinh viên hiểu rõ hơn về các yếu tố ảnh hưởng đến lựa chọn nghề nghiệp và giá trị sống, từ đó có định hướng học tập và phát triển nghề nghiệp phù hợp.

  2. Giảng viên và cán bộ tư vấn hướng nghiệp: Cung cấp cơ sở lý luận và dữ liệu thực tiễn để xây dựng các chương trình tư vấn, đào tạo và hỗ trợ sinh viên trong việc xác định mục tiêu nghề nghiệp.

  3. Nhà quản lý giáo dục và các cơ quan hoạch định chính sách: Hỗ trợ trong việc thiết kế chính sách đào tạo nhân lực, định hướng phát triển nguồn nhân lực trẻ phù hợp với xu hướng xã hội và thị trường lao động.

  4. Doanh nghiệp và tổ chức tuyển dụng: Hiểu rõ hơn về tâm lý, giá trị và kỳ vọng của sinh viên – nguồn nhân lực tương lai, từ đó xây dựng các chương trình đào tạo, tuyển dụng và phát triển nhân sự hiệu quả.

Câu hỏi thường gặp

  1. Sinh viên thường xác định mục tiêu học tập như thế nào trong bối cảnh hiện nay?
    Sinh viên chủ yếu xác định mục tiêu học tập nhằm trang bị kiến thức và kỹ năng phục vụ nghề nghiệp tương lai, với khoảng 72% cho biết mục tiêu học tập gắn liền với việc chuẩn bị cho công việc sau này. Ví dụ, nhiều sinh viên ngành Công nghệ thông tin tập trung vào kỹ năng lập trình và quản trị hệ thống để đáp ứng yêu cầu thị trường.

  2. Làm thế nào để nhận diện giá trị sống qua hành vi lựa chọn nghề nghiệp của sinh viên?
    Giá trị sống được thể hiện qua các tiêu chí lựa chọn nghề nghiệp như thu nhập, vị thế xã hội, sở thích cá nhân và mong muốn đóng góp xã hội. Ví dụ, sinh viên chọn ngành Y – Dược không chỉ vì thu nhập mà còn vì giá trị nhân đạo và cống hiến cho cộng đồng.

  3. Tại sao vốn xã hội lại quan trọng trong việc lựa chọn nghề nghiệp?
    Vốn xã hội cung cấp mạng lưới quan hệ, thông tin và hỗ trợ giúp sinh viên tiếp cận cơ hội nghề nghiệp phù hợp. Sinh viên có vốn xã hội cao thường có kế hoạch nghề nghiệp rõ ràng và lựa chọn nghề nghiệp phù hợp hơn, như việc kết nối với cựu sinh viên giúp tìm kiếm việc làm hiệu quả.

  4. Các yếu tố nào ảnh hưởng đến sự thay đổi giá trị sống của sinh viên?
    Toàn cầu hóa, sự phát triển công nghệ và thay đổi xã hội là những yếu tố chính tác động đến giá trị sống của sinh viên, khiến họ điều chỉnh ưu tiên giữa các giá trị truyền thống và hiện đại. Ví dụ, xu hướng YOLO (You Only Live Once) ảnh hưởng đến cách sinh viên đánh giá sự cân bằng giữa công việc và cuộc sống.

  5. Làm thế nào các trường đại học có thể hỗ trợ sinh viên trong việc xác định mục tiêu nghề nghiệp?
    Trường đại học có thể tổ chức các chương trình tư vấn nghề nghiệp, đào tạo kỹ năng mềm, kết nối với doanh nghiệp và cập nhật thông tin thị trường lao động để giúp sinh viên có định hướng rõ ràng và phù hợp. Ví dụ, các hội thảo nghề nghiệp và thực tập doanh nghiệp giúp sinh viên trải nghiệm thực tế và lựa chọn nghề nghiệp chính xác hơn.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã nhận diện rõ xu hướng lựa chọn giá trị sống của sinh viên TP. Hồ Chí Minh qua hành vi xác định mục tiêu nghề nghiệp, phản ánh sự kết hợp giữa giá trị kinh tế, vị thế xã hội và tự thể hiện cá nhân.
  • Mục tiêu học tập của sinh viên chủ yếu nhằm chuẩn bị cho nghề nghiệp tương lai, với sự ảnh hưởng rõ nét của vốn xã hội và trường xã hội trong việc hình thành hành vi lựa chọn nghề nghiệp.
  • Kết quả nghiên cứu góp phần làm rõ quá trình kiến tạo giá trị sống trong bối cảnh xã hội Việt Nam đương đại, đồng thời cung cấp dữ liệu thực tiễn quan trọng cho các tổ chức giáo dục và xã hội.
  • Đề xuất các giải pháp tư vấn hướng nghiệp, phát triển kỹ năng mềm, xây dựng mạng lưới vốn xã hội và cập nhật thông tin thị trường lao động nhằm nâng cao hiệu quả lựa chọn nghề nghiệp của sinh viên.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các chương trình hỗ trợ sinh viên, mở rộng nghiên cứu trên phạm vi toàn quốc và theo dõi sự thay đổi xu hướng giá trị sống trong tương lai.

Hành động ngay hôm nay để định hình tương lai nghề nghiệp và giá trị sống của bạn!