Tổng quan nghiên cứu

Đọc hiểu là một năng lực thiết yếu trong giáo dục phổ thông, đặc biệt quan trọng đối với học sinh tiểu học, khi các em bắt đầu làm quen và phát triển kỹ năng đọc hiểu văn bản nghệ thuật. Theo khảo sát tại Trường Tiểu học Tân Tiến, huyện An Dương, thành phố Hải Phòng, trong năm học 2020-2021, tỉ lệ học sinh lớp 3 đạt mức độ hoàn thành tốt kỹ năng đọc hiểu bài “Ở lại với chiến khu” chỉ chiếm khoảng 40-42%, trong khi số học sinh hoàn thành mức độ trung bình chiếm 38-58%. Điều này phản ánh thực trạng dạy học đọc hiểu văn bản nghệ thuật còn nhiều hạn chế, chưa phát huy hết năng lực của học sinh.

Luận văn tập trung nghiên cứu việc xây dựng và sử dụng hệ thống câu hỏi đọc hiểu trong dạy học văn bản nghệ thuật cho học sinh lớp 3 theo định hướng phát triển năng lực. Mục tiêu chính là đề xuất các biện pháp thiết kế câu hỏi phù hợp, giúp học sinh phát triển kỹ năng đọc hiểu sâu sắc, đồng thời nâng cao chất lượng dạy học môn Tiếng Việt ở bậc tiểu học. Phạm vi nghiên cứu giới hạn tại Trường Tiểu học Tân Tiến trong năm học 2020-2021, tập trung vào phân môn Tập đọc lớp 3 với các văn bản nghệ thuật chủ yếu là thơ và truyện.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục theo Nghị quyết số 29/NQ-TW, nhằm phát triển phẩm chất và năng lực người học, đặc biệt là năng lực đọc hiểu – một trong những năng lực cốt lõi giúp học sinh tiếp nhận tri thức, phát triển tư duy và kỹ năng ngôn ngữ. Việc xây dựng hệ thống câu hỏi đọc hiểu phù hợp sẽ góp phần nâng cao hiệu quả dạy học, tạo nền tảng vững chắc cho học sinh trong quá trình học tập và phát triển toàn diện.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về đọc hiểu và phát triển năng lực trong giáo dục tiểu học. Đọc hiểu được định nghĩa là năng lực nhận thức phức tạp, đòi hỏi tích hợp thông tin từ văn bản với tri thức có trước của người đọc, bao gồm các kỹ năng nhận diện, phân tích, giải mã và ghi nhớ nội dung. Theo quan điểm của Nguyễn Thanh Hùng, đọc hiểu là mức độ cao nhất của hoạt động đọc, thể hiện năng lực văn hóa và khả năng cảm thụ sâu sắc văn bản nghệ thuật.

Lý thuyết phát triển năng lực được vận dụng nhằm hướng dẫn xây dựng hệ thống câu hỏi đọc hiểu, tập trung vào việc phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh trong quá trình học. Năng lực được hiểu là tổ hợp các thuộc tính sinh học, tâm lý và xã hội, được hình thành qua học tập và rèn luyện, cho phép cá nhân thực hiện thành công các hoạt động cụ thể. Năng lực đọc hiểu bao gồm tri thức về văn bản, kỹ năng thao tác đọc hiểu và sự sẵn sàng thực hiện nhiệm vụ học tập.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm:

  • Đọc hiểu văn bản nghệ thuật: khả năng nhận biết, hiểu và đánh giá các yếu tố ngôn ngữ, hình tượng, tư tưởng trong văn bản thơ, truyện.
  • Phát triển năng lực người học: quá trình hình thành và nâng cao các kỹ năng, thái độ và phẩm chất thông qua hoạt động học tập tích cực.
  • Hệ thống câu hỏi đọc hiểu: tập hợp các câu hỏi được thiết kế theo các mức độ nhận thức khác nhau nhằm hỗ trợ học sinh khai thác, phân tích và vận dụng nội dung văn bản.
  • Phương pháp dạy học tích cực: các phương pháp như dạy học nhóm, giải quyết vấn đề, trò chơi, dự án nhằm phát huy tính chủ động, sáng tạo của học sinh.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp phương pháp nghiên cứu lý luận và thực nghiệm sư phạm.

  • Nguồn dữ liệu:

    • Tài liệu chuyên ngành về đọc hiểu, phát triển năng lực, chương trình và sách giáo khoa Tiếng Việt lớp 3.
    • Kết quả khảo sát thực trạng dạy học đọc hiểu tại Trường Tiểu học Tân Tiến với 98 học sinh lớp 3.
    • Dữ liệu thu thập từ phiếu khảo sát, quan sát tiết dạy và phỏng vấn giáo viên.

  • Phương pháp phân tích:

    • Phân tích nội dung tài liệu để xây dựng cơ sở lý luận và hệ thống câu hỏi đọc hiểu.
    • Phân tích thống kê mô tả kết quả khảo sát thực trạng, đánh giá mức độ hoàn thành kỹ năng đọc hiểu của học sinh.
    • Thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm chứng tính khả thi và hiệu quả của hệ thống câu hỏi và biện pháp sử dụng trong dạy học.

  • Timeline nghiên cứu:

    • Nghiên cứu lý luận và khảo sát thực trạng: tháng 9-12/2020.
    • Xây dựng hệ thống câu hỏi và biện pháp sử dụng: tháng 1-2/2021.
    • Thực nghiệm sư phạm tại Trường Tiểu học Tân Tiến: tháng 3-4/2021.
    • Phân tích kết quả và hoàn thiện luận văn: tháng 5/2021.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng kỹ năng đọc hiểu của học sinh lớp 3 còn hạn chế:
    Qua khảo sát 98 học sinh lớp 3 tại Trường Tiểu học Tân Tiến, chỉ khoảng 40-42% học sinh đạt mức độ hoàn thành tốt kỹ năng đọc hiểu bài “Ở lại với chiến khu”, trong khi 38-58% học sinh đạt mức hoàn thành trung bình, và 2% chưa hoàn thành. Điều này cho thấy nhiều học sinh còn gặp khó khăn trong việc hiểu sâu sắc nội dung văn bản nghệ thuật.

  2. Hệ thống câu hỏi đọc hiểu trong sách giáo khoa chưa phát huy hiệu quả tối đa:
    Các câu hỏi hiện tại chủ yếu tập trung vào mức độ nhận biết và thông hiểu, chưa thực sự khai thác được vốn kinh nghiệm, khả năng sáng tạo và hứng thú của học sinh. Câu hỏi chưa được thiết kế theo hướng phát triển năng lực toàn diện, thiếu tính liên tục và chưa kích thích sự chủ động của học sinh.

  3. Biện pháp xây dựng hệ thống câu hỏi theo hướng phát triển năng lực có hiệu quả tích cực:
    Hệ thống câu hỏi được đề xuất bao gồm các dạng câu hỏi nhắc lại nội dung, thông hiểu, vận dụng, cảm nhận hình ảnh, nhân vật, và liên hệ thực tế. Việc sử dụng hệ thống câu hỏi này trong thực nghiệm sư phạm đã giúp tăng tỉ lệ học sinh hoàn thành tốt kỹ năng đọc hiểu lên khoảng 60%, đồng thời nâng cao sự hứng thú và chủ động tham gia của học sinh trong giờ học.

  4. Phương pháp sử dụng câu hỏi linh hoạt, đa dạng góp phần nâng cao hiệu quả dạy học:
    Việc kết hợp các phương pháp dạy học tích cực như dạy học nhóm, giải quyết vấn đề, trò chơi và dự án cùng với hệ thống câu hỏi đã tạo môi trường học tập tích cực, phát huy tối đa năng lực của học sinh. Giáo viên cũng chủ động điều chỉnh câu hỏi phù hợp với trình độ và tâm lý học sinh, giúp các em phát triển kỹ năng đọc hiểu một cách toàn diện.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc xây dựng và sử dụng hệ thống câu hỏi đọc hiểu theo hướng phát triển năng lực là cần thiết và khả thi trong dạy học văn bản nghệ thuật cho học sinh lớp 3. Nguyên nhân của thực trạng kỹ năng đọc hiểu còn hạn chế xuất phát từ việc câu hỏi trong sách giáo khoa chưa được thiết kế phù hợp với đặc điểm tâm lý và năng lực của học sinh tiểu học, cũng như phương pháp dạy học chưa phát huy hết tính tích cực của người học.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc phát triển năng lực đọc hiểu cần tập trung vào việc thiết kế câu hỏi đa dạng, kích thích tư duy phản biện, sáng tạo và vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Các biểu đồ kết quả khảo sát trước và sau thực nghiệm sư phạm minh họa rõ sự cải thiện về chất lượng đọc hiểu của học sinh khi áp dụng hệ thống câu hỏi mới.

Ý nghĩa của nghiên cứu nằm ở việc cung cấp một mô hình hệ thống câu hỏi và biện pháp sử dụng cụ thể, giúp giáo viên có công cụ hiệu quả để tổ chức dạy học đọc hiểu theo hướng phát triển năng lực, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học, đồng thời tạo nền tảng cho học sinh phát triển toàn diện các kỹ năng ngôn ngữ và tư duy.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng hệ thống câu hỏi đọc hiểu đa dạng, phù hợp với đặc điểm tâm lý học sinh lớp 3:
    Thiết kế câu hỏi theo các mức độ nhận thức từ nhận biết, thông hiểu đến vận dụng, cảm nhận và liên hệ thực tế. Câu hỏi cần rõ ràng, vừa sức, kích thích hứng thú và phát huy trải nghiệm của học sinh. Thời gian thực hiện: ngay trong năm học tiếp theo. Chủ thể thực hiện: các nhà biên soạn sách giáo khoa và giáo viên.

  2. Đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về kỹ năng xây dựng và sử dụng câu hỏi đọc hiểu theo hướng phát triển năng lực:
    Tổ chức các khóa tập huấn, hội thảo nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng sư phạm cho giáo viên tiểu học, giúp họ linh hoạt áp dụng hệ thống câu hỏi trong giảng dạy. Thời gian: trong vòng 6 tháng đầu năm học. Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, các trường tiểu học.

  3. Áp dụng phương pháp dạy học tích cực kết hợp với hệ thống câu hỏi:
    Khuyến khích giáo viên sử dụng các phương pháp như dạy học nhóm, giải quyết vấn đề, trò chơi, dự án để tạo môi trường học tập tích cực, phát huy tối đa năng lực của học sinh. Thời gian: triển khai liên tục trong các tiết học. Chủ thể: giáo viên và nhà trường.

  4. Tăng cường đầu tư cơ sở vật chất, thiết bị dạy học hỗ trợ dạy học đọc hiểu:
    Trang bị các thiết bị công nghệ thông tin, đồ dùng trực quan giúp học sinh tiếp cận văn bản sinh động, hấp dẫn hơn, từ đó nâng cao hiệu quả đọc hiểu. Thời gian: kế hoạch đầu tư trong 1-2 năm. Chủ thể: nhà trường, địa phương và các đơn vị liên quan.

  5. Xây dựng hệ thống đánh giá, phản hồi hiệu quả việc sử dụng câu hỏi đọc hiểu:
    Thiết lập các tiêu chí đánh giá chất lượng câu hỏi và kết quả học tập của học sinh, từ đó điều chỉnh, hoàn thiện hệ thống câu hỏi và phương pháp dạy học phù hợp. Thời gian: đánh giá định kỳ hàng học kỳ. Chủ thể: giáo viên, ban giám hiệu nhà trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học, đặc biệt là giáo viên dạy môn Tiếng Việt lớp 3:
    Luận văn cung cấp hệ thống câu hỏi đọc hiểu và biện pháp sử dụng cụ thể, giúp giáo viên nâng cao chất lượng giảng dạy, phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ chuyên môn tại các sở giáo dục:
    Tài liệu giúp hoạch định chính sách, tổ chức bồi dưỡng chuyên môn, xây dựng chương trình, sách giáo khoa phù hợp với định hướng phát triển năng lực.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục Tiểu học và Giáo dục học:
    Luận văn là nguồn tham khảo quý giá về lý thuyết và thực tiễn dạy học đọc hiểu, phương pháp nghiên cứu và thực nghiệm sư phạm trong giáo dục tiểu học.

  4. Các nhà biên soạn sách giáo khoa và tài liệu giáo dục:
    Cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để thiết kế hệ thống câu hỏi đọc hiểu phù hợp với đặc điểm học sinh và yêu cầu đổi mới giáo dục.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần xây dựng hệ thống câu hỏi đọc hiểu theo hướng phát triển năng lực?
    Vì câu hỏi là công cụ quan trọng giúp học sinh khai thác, phân tích và vận dụng nội dung văn bản, từ đó phát triển kỹ năng đọc hiểu toàn diện, phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục.

  2. Hệ thống câu hỏi được thiết kế theo những mức độ nào?
    Hệ thống câu hỏi được phân loại theo ba mức độ nhận thức: nhận biết (mức 1), thông hiểu (mức 2) và vận dụng (mức 3), giúp học sinh phát triển từ cơ bản đến nâng cao.

  3. Phương pháp dạy học nào phù hợp khi sử dụng hệ thống câu hỏi này?
    Các phương pháp dạy học tích cực như dạy học nhóm, giải quyết vấn đề, trò chơi và dự án rất phù hợp, giúp học sinh chủ động, sáng tạo và hứng thú trong học tập.

  4. Làm thế nào để giáo viên linh hoạt sử dụng câu hỏi trong giờ học?
    Giáo viên cần chuẩn bị câu hỏi chính và câu hỏi phụ, điều chỉnh mức độ khó phù hợp với trình độ học sinh, đồng thời tạo điều kiện cho học sinh trao đổi, thảo luận để phát triển tư duy.

  5. Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy hiệu quả của hệ thống câu hỏi như thế nào?
    Sau thực nghiệm, tỉ lệ học sinh đạt mức độ hoàn thành tốt kỹ năng đọc hiểu tăng từ khoảng 40% lên gần 60%, đồng thời học sinh thể hiện sự hứng thú và chủ động hơn trong giờ học.

Kết luận

  • Luận văn đã xây dựng thành công hệ thống câu hỏi đọc hiểu văn bản nghệ thuật cho học sinh lớp 3 theo định hướng phát triển năng lực, phù hợp với đặc điểm tâm lý và năng lực của học sinh tiểu học.
  • Thực nghiệm sư phạm tại Trường Tiểu học Tân Tiến cho thấy việc sử dụng hệ thống câu hỏi này giúp nâng cao hiệu quả dạy học đọc hiểu, tăng tỉ lệ học sinh hoàn thành tốt kỹ năng đọc hiểu lên khoảng 60%.
  • Biện pháp sử dụng câu hỏi kết hợp với các phương pháp dạy học tích cực tạo môi trường học tập tích cực, phát huy tối đa năng lực và hứng thú của học sinh.
  • Nghiên cứu góp phần bổ sung cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc đổi mới phương pháp dạy học Tiếng Việt theo hướng phát triển năng lực, đáp ứng yêu cầu đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm hỗ trợ giáo viên, nhà quản lý và các bên liên quan trong việc nâng cao chất lượng dạy học đọc hiểu ở bậc tiểu học.

Next steps: Triển khai đào tạo giáo viên, áp dụng rộng rãi hệ thống câu hỏi và biện pháp sử dụng trong các trường tiểu học, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và đối tượng áp dụng.

Call to action: Các nhà giáo dục, quản lý và giáo viên cần phối hợp chặt chẽ để áp dụng hiệu quả các kết quả nghiên cứu nhằm nâng cao năng lực đọc hiểu cho học sinh, góp phần phát triển giáo dục tiểu học bền vững.