I. Tổng quan cách tiếp cận PISA trong dạy học Địa lí lớp 11
Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục theo Chương trình GDPT 2018, việc chuyển đổi từ dạy học tiếp cận nội dung sang dạy học phát triển năng lực là một yêu cầu cấp thiết. Môn Địa lí, với đặc thù gắn liền với thực tiễn, có nhiều lợi thế để tiên phong trong quá trình này. Một trong những công cụ hiệu quả nhất để thực hiện mục tiêu đó chính là việc xây dựng bài tập nhận thức theo tiếp cận PISA trong dạy học Địa lí lớp 11. Chương trình PISA (Programme for International Student Assessment) do OECD khởi xướng không chỉ là một kỳ khảo sát quốc tế, mà còn là một triết lý giáo dục hiện đại, tập trung vào khả năng vận dụng kiến thức để giải quyết các vấn đề thực tiễn. Thay vì kiểm tra kiến thức thuộc lòng, PISA đánh giá ba năng lực cốt lõi: đọc hiểu, toán học và khoa học. Theo nghiên cứu của Phạm Hoàng Thảo (2024), việc áp dụng PISA vào môn Địa lí giúp học sinh vượt qua rào cản của những bài tập truyền thống, vốn chỉ tập trung vào tái hiện kiến thức. Thay vào đó, học sinh được rèn luyện tư duy phản biện, năng lực giải quyết vấn đề và khả năng vận dụng kiến thức liên môn thông qua các bài tập tình huống thực tiễn. Điều này không chỉ giúp các em nắm vững kiến thức mà còn hình thành những kỹ năng cần thiết cho cuộc sống và định hướng nghề nghiệp tương lai, đáp ứng trọn vẹn mục tiêu của nền giáo dục hiện đại.
1.1. Chương trình PISA và vai trò trong giáo dục hiện đại
Chương trình PISA được định nghĩa là một hệ thống đánh giá quốc tế nhằm kiểm tra năng lực của học sinh 15 tuổi trong việc áp dụng kiến thức và kỹ năng vào các tình huống thực tế. Vai trò của PISA không dừng lại ở việc xếp hạng các nền giáo dục. Quan trọng hơn, nó cung cấp một khung năng lực PISA rõ ràng, giúp các quốc gia, trong đó có Việt Nam, định hướng lại phương pháp giảng dạy và đổi mới kiểm tra đánh giá. Việc tích hợp PISA vào dạy học giúp giáo dục thoát khỏi lối mòn truyền thụ một chiều, hướng tới mục tiêu cuối cùng là trang bị cho học sinh khả năng học tập suốt đời.
1.2. So sánh bài tập nhận thức truyền thống và theo PISA
Sự khác biệt cốt lõi nằm ở mục tiêu và bối cảnh. Bài tập truyền thống thường yêu cầu học sinh ghi nhớ và tái hiện kiến thức trong một bối cảnh giả định, tách rời thực tế. Ngược lại, bài tập nhận thức theo tiếp cận PISA luôn được đặt trong một ngữ cảnh thực, sử dụng các dữ liệu, văn bản, biểu đồ có thật (ví dụ: số liệu về biến đổi khí hậu, một bài báo về đô thị hóa). Điều này đòi hỏi học sinh không chỉ biết, mà còn phải hiểu, phân tích, đánh giá và sáng tạo, qua đó thúc đẩy việc phân tích số liệu, biểu đồ và đọc hiểu văn bản thông tin một cách sâu sắc.
II. Thách thức khi xây dựng bài tập nhận thức Địa lí lớp 11
Mặc dù lợi ích của việc xây dựng bài tập nhận thức theo tiếp cận PISA là không thể phủ nhận, quá trình triển khai trong thực tế tại các trường THPT vẫn còn gặp nhiều rào cản. Một trong những thách thức lớn nhất đến từ thói quen dạy và học đã ăn sâu. Phương pháp giảng dạy truyền thống vẫn nặng về truyền thụ kiến thức một chiều, trong khi các hình thức kiểm tra đánh giá theo định hướng năng lực còn chưa được áp dụng rộng rãi. Kết quả khảo sát thực trạng trong khóa luận của Phạm Hoàng Thảo (2024) cho thấy, nhiều giáo viên gặp khó khăn trong việc tìm kiếm nguồn học liệu thực tiễn, cập nhật và phù hợp để thiết kế bài tập. Việc xây dựng một bài tập dạng PISA đòi hỏi sự đầu tư lớn về thời gian và năng lực chuyên môn, từ khâu lựa chọn ngữ cảnh, thiết kế câu hỏi đa mức độ đến xây dựng barem chấm điểm chi tiết. Về phía học sinh, các em đã quen với dạng bài tập ghi nhớ, nên khi tiếp cận với các bài tập tình huống thực tiễn yêu cầu tư duy bậc cao, nhiều em còn lúng túng và chưa biết cách huy động kiến thức để giải quyết. Những khó khăn này đòi hỏi cần có một quy trình và phương pháp cụ thể, khoa học để hỗ trợ giáo viên trong việc thiết kế và sử dụng hiệu quả loại hình bài tập tiên tiến này.
2.1. Hạn chế của phương pháp kiểm tra đánh giá truyền thống
Các bài kiểm tra truyền thống thường chỉ đo lường được khả năng ghi nhớ kiến thức của học sinh ở các cấp độ nhận biết và thông hiểu. Chúng ít khi tạo cơ hội để học sinh thể hiện năng lực giải quyết vấn đề hay tư duy phản biện. Kết quả là, học sinh có thể đạt điểm cao nhưng lại gặp khó khăn khi áp dụng kiến thức đó vào giải quyết một vấn đề thực tế trong cuộc sống. Đây chính là "lỗ hổng" mà việc đổi mới kiểm tra đánh giá theo hướng PISA cần phải khắc phục.
2.2. Khó khăn thực tiễn khi giáo viên xây dựng bài tập PISA
Theo khảo sát thực tiễn tại một số trường THPT, khó khăn lớn nhất của giáo viên là thiếu nguồn tư liệu tham khảo và các hoạt động tập huấn chuyên sâu. Nhiều giáo viên thừa nhận họ tốn rất nhiều thời gian để tìm kiếm một bài báo, một bộ số liệu hay một infographic phù hợp để xây dựng bài tập nhận thức. Bên cạnh đó, việc thiết kế các câu hỏi gây nhiễu hợp lý, xây dựng thang đánh giá (rubric) chi tiết cho các câu hỏi mở cũng là một thách thức không nhỏ, đòi hỏi kỹ năng sư phạm và kinh nghiệm thực tiễn.
III. Quy trình 5 bước xây dựng bài tập theo tiếp cận PISA
Để khắc phục những khó khăn và hệ thống hóa quá trình thiết kế, nghiên cứu của Phạm Hoàng Thảo (2024) đã đề xuất một chu trình khoa học gồm 5 bước để xây dựng bài tập nhận thức theo tiếp cận PISA trong dạy học Địa lí lớp 11. Quy trình này không chỉ là một bản hướng dẫn kỹ thuật mà còn là một tư duy tiếp cận, giúp giáo viên chuyển đổi từ việc tạo ra các câu hỏi đơn lẻ sang thiết kế các đơn vị bài tập (units) hoàn chỉnh, có bối cảnh và mục tiêu rõ ràng. Bước đầu tiên và quan trọng nhất là xác định mục tiêu, gắn liền với yêu cầu cần đạt của chương trình GDPT 2018 và năng lực PISA cần hướng tới. Tiếp theo, việc lựa chọn học liệu đóng vai trò quyết định đến chất lượng và tính hấp dẫn của bài tập. Học liệu phải mang tính thời sự, xác thực và chứa đựng những "vấn đề" để học sinh khám phá. Giai đoạn thiết kế bài tập đòi hỏi sự sáng tạo trong việc đặt câu hỏi ở nhiều định dạng khác nhau (trắc nghiệm, đúng/sai, trả lời ngắn, tự luận). Sau đó, việc xây dựng công cụ đánh giá chi tiết là bắt buộc để đảm bảo tính khách quan. Cuối cùng, quy trình nhấn mạnh tầm quan trọng của việc thử nghiệm và cải tiến, coi việc thiết kế bài tập là một quá trình liên tục được hoàn thiện dựa trên phản hồi thực tế từ học sinh.
3.1. Bước 1 2 Xác định mục tiêu và lựa chọn học liệu thực tiễn
Trước hết, giáo viên cần xác định rõ bài tập này nhằm đánh giá năng lực học sinh nào (ví dụ: năng lực phân tích biểu đồ, năng lực đọc hiểu văn bản khoa học). Dựa trên mục tiêu đó, tiến hành lựa chọn học liệu phù hợp. Các nguồn học liệu cho môn Địa lí rất phong phú: các bài báo từ TTXVN, VnExpress; số liệu thống kê từ Ngân hàng Thế giới (WB), Tổng cục Thống kê; bản đồ từ các tổ chức uy tín. Ưu tiên các học liệu có chứa mâu thuẫn nhận thức hoặc các vấn đề gây tranh cãi để kích thích tư duy phản biện.
3.2. Bước 3 4 Thiết kế câu hỏi đa dạng và xây dựng barem điểm
Từ học liệu đã chọn, giáo viên thiết kế một chuỗi câu hỏi theo các mức độ tư duy. Nên kết hợp nhiều dạng câu hỏi: trắc nghiệm để kiểm tra kiến thức nền, câu hỏi Đúng/Sai để đánh giá khả năng nhận định, câu hỏi mở yêu cầu giải thích, lập luận. Song song với đó, cần xây dựng một hướng dẫn chấm (rubric) chi tiết, mô tả rõ các mức độ trả lời (đầy đủ, chưa đầy đủ, không đạt) cho từng câu hỏi, đảm bảo việc kiểm tra đánh giá theo định hướng năng lực được thực hiện một cách công bằng và chính xác.
3.3. Bước 5 Vận dụng thử nghiệm và cải tiến giáo án Địa lí 11
Không có bài tập nào hoàn hảo ngay từ lần đầu. Sau khi thiết kế, giáo viên cần đưa bài tập nhận thức vào giáo án Địa lí 11 và cho học sinh làm thử. Dựa trên kết quả và những khó khăn của học sinh, giáo viên sẽ nhận ra các vấn đề như: câu hỏi quá khó, ngôn từ không rõ ràng, thời gian không hợp lý... Từ đó, tiến hành điều chỉnh và cải tiến để bài tập ngày càng hoàn thiện, phù hợp hơn với đối tượng học sinh và mục tiêu dạy học.
IV. Cách thiết kế bài tập Địa lí 11 theo 3 năng lực PISA
Việc xây dựng bài tập nhận thức theo tiếp cận PISA trong dạy học Địa lí lớp 11 không phải là sao chép máy móc các đề thi PISA, mà là vận dụng linh hoạt tinh thần và cấu trúc của nó để phát triển ba năng lực cốt lõi cho học sinh. Môn Địa lí lớp 11, với các chủ đề về kinh tế - xã hội thế giới và địa lí các khu vực, quốc gia, là một "mảnh đất" màu mỡ để khai thác và thiết kế các bài tập đa dạng. Đối với năng lực đọc hiểu, giáo viên có thể sử dụng các đoạn trích từ báo chí, báo cáo khoa học về các vấn đề toàn cầu như già hóa dân số ở Nhật Bản hay vấn đề nhập cư ở Hoa Kỳ. Đối với năng lực toán học, các bảng số liệu về GDP, xuất nhập khẩu, cơ cấu dân số là nguồn dữ liệu tuyệt vời để học sinh thực hành tính toán, vẽ biểu đồ và nhận xét. Quan trọng nhất, đối với năng lực khoa học, giáo viên cần tạo ra các bài tập tình huống thực tiễn, yêu cầu học sinh vận dụng kiến thức liên môn (địa lí, kinh tế, lịch sử, sinh học) để giải thích các hiện tượng và đưa ra giải pháp. Việc tích hợp cả ba năng lực này trong một hệ thống bài tập sẽ giúp học sinh phát triển một cách toàn diện, đúng với tinh thần dạy học phát triển năng lực.
4.1. Phát triển năng lực đọc hiểu qua văn bản bản đồ
Dạng bài tập này yêu cầu học sinh không chỉ đọc và tìm thông tin hiển thị trên văn bản, bản đồ, hay infographic, mà còn phải suy luận, kết nối các thông tin để rút ra ý nghĩa sâu xa. Ví dụ, từ một bản đồ phân bố dân cư Nhật Bản, học sinh phải giải thích được tại sao dân cư lại tập trung ở dải đồng bằng ven Thái Bình Dương, liên hệ đến các yếu tố về điều kiện tự nhiên và kinh tế. Đây là cách rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản thông tin và tư duy không gian hiệu quả.
4.2. Rèn luyện năng lực toán học qua phân tích số liệu
Các bài tập này thường cung cấp bảng số liệu về một chỉ tiêu kinh tế - xã hội (ví dụ: trị giá xuất nhập khẩu của Trung Quốc qua các năm) và yêu cầu học sinh thực hiện các thao tác như: tính toán (tính cán cân thương mại), xử lý số liệu (tính cơ cấu), vẽ biểu đồ và nhận xét. Qua đó, học sinh không chỉ rèn luyện kỹ năng tính toán mà còn học được cách phân tích số liệu, biểu đồ để nhìn ra các xu hướng, quy luật phát triển kinh tế - xã hội.
4.3. Vận dụng kiến thức khoa học để giải quyết vấn đề
Đây là dạng bài tập ở mức độ cao nhất. Ví dụ, một câu hỏi có thể đặt ra: “Tại sao Israel, một quốc gia sa mạc, lại có thể phát triển một nền nông nghiệp công nghệ cao?”. Để trả lời, học sinh phải huy động kiến thức về điều kiện tự nhiên (khí hậu, đất đai, nguồn nước), khoa học công nghệ (tưới nhỏ giọt, nhà kính), và yếu tố con người. Dạng bài tập này là công cụ hữu hiệu để thúc đẩy phương pháp dạy học tích cực và phát triển năng lực giải quyết vấn đề.
V. Kết quả thực nghiệm dạy học Địa lí lớp 11 theo PISA
Để kiểm chứng tính khả thi và hiệu quả, phương pháp xây dựng bài tập nhận thức theo tiếp cận PISA đã được thực nghiệm sư phạm tại trường THPT Dĩ An (Bình Dương). Kết quả thu được mang lại những tín hiệu rất tích cực. Phân tích từ các bài kiểm tra sau tác động cho thấy học sinh thể hiện tốt khả năng hoàn thành các dạng bài tập mới như câu hỏi Đúng/Sai và đọc hiểu thông tin từ văn bản, infographic. Đặc biệt, theo ghi nhận từ quá trình quan sát lớp học, việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực kết hợp với bài tập PISA đã làm tăng rõ rệt sự chủ động, tích cực của học sinh. Các em tham gia thảo luận nhóm sôi nổi hơn, mạnh dạn đặt câu hỏi và thể hiện tư duy phản biện. Kết quả thực nghiệm trong nghiên cứu của Phạm Hoàng Thảo (2024) chỉ ra rằng, sau quá trình tác động, mức độ hình thành và phát triển năng lực PISA (đọc hiểu, khoa học) của học sinh đạt ở mức Tốt. Cụ thể, năng lực đọc hiểu được cải thiện rõ rệt hơn, cho thấy học sinh đã dần quen với việc khai thác thông tin từ đa dạng nguồn học liệu. Những kết quả này là minh chứng thuyết phục cho thấy việc áp dụng PISA vào dạy học Địa lí là hướng đi đúng đắn, mang lại hiệu quả thực tiễn.
5.1. Phân tích khả năng hoàn thành các dạng bài tập PISA
Kết quả thực nghiệm cho thấy học sinh vẫn làm tốt các dạng bài tập quen thuộc như trắc nghiệm nhiều lựa chọn. Tuy nhiên, đối với các dạng mới như câu hỏi Đúng/Sai yêu cầu sửa lỗi, hay câu hỏi mở yêu cầu lập luận, ban đầu học sinh còn gặp khó khăn. Nhưng sau một thời gian làm quen, tỷ lệ trả lời ở mức "đầy đủ" đã tăng lên đáng kể. Điều này khẳng định học sinh hoàn toàn có khả năng thích ứng và phát triển nếu được rèn luyện thường xuyên với các công cụ đánh giá năng lực học sinh mới.
5.2. Mức độ phát triển năng lực PISA của học sinh sau tác động
Dữ liệu thực nghiệm cho thấy điểm trung bình về năng lực khoa học và năng lực đọc hiểu của học sinh đều đạt mức Tốt trên thang đo 3 mức độ. Đáng chú ý, năng lực đọc hiểu có sự tiến bộ vượt trội hơn. Điều này có thể lý giải do các bài tập nhận thức môn Địa lí thường xuyên sử dụng các ngữ liệu dạng văn bản, bản đồ, biểu đồ, tạo điều kiện tối đa cho học sinh rèn luyện kỹ năng này. Kết quả này cho thấy dạy học phát triển năng lực không phải là mục tiêu xa vời mà hoàn toàn khả thi.
VI. Tương lai của việc tiếp cận PISA trong dạy học Địa lí
Từ những cơ sở lý luận vững chắc và kết quả thực nghiệm khả quan, có thể khẳng định việc xây dựng bài tập nhận thức theo tiếp cận PISA trong dạy học Địa lí lớp 11 là một giải pháp hiệu quả và cần được nhân rộng. Đây không chỉ là một sáng kiến kinh nghiệm riêng lẻ mà còn là một định hướng quan trọng, phù hợp với xu thế đổi mới kiểm tra đánh giá của Bộ Giáo dục và Đào tạo, đặc biệt là cấu trúc đề thi tốt nghiệp THPT từ năm 2025. Phương pháp này giúp thu hẹp khoảng cách giữa kiến thức học thuật trong nhà trường và những yêu cầu của cuộc sống thực tiễn. Nó trang bị cho học sinh không chỉ kiến thức Địa lí, mà còn là năng lực tư duy, năng lực tự học và khả năng thích ứng - những hành trang quan trọng nhất để trở thành công dân toàn cầu. Để mô hình này được áp dụng rộng rãi, cần có sự chung tay từ nhiều phía: các cơ quan quản lý giáo dục cần tổ chức các đợt tập huấn chuyên sâu, các trường đại học sư phạm cần cập nhật chương trình đào tạo, và bản thân mỗi giáo viên cần chủ động, sáng tạo trong việc đổi mới phương pháp giảng dạy của mình.
6.1. Tổng kết hiệu quả và tính khả thi của phương pháp
Phương pháp này đã chứng minh được tính hiệu quả trong việc nâng cao tính tích cực học tập và phát triển toàn diện năng lực cho học sinh. Về tính khả thi, mặc dù ban đầu đòi hỏi sự đầu tư về thời gian và công sức, nhưng khi giáo viên đã nắm vững quy trình 5 bước và có một ngân hàng học liệu, việc thiết kế bài tập nhận thức sẽ trở nên dễ dàng và hiệu quả hơn. Hiệu quả của nó không chỉ đo bằng điểm số, mà còn bằng sự thay đổi trong tư duy và thái độ học tập của học sinh.
6.2. Kiến nghị để nhân rộng mô hình dạy học phát triển năng lực
Để nhân rộng thành công, cần có các giải pháp đồng bộ. Cần xây dựng các kho học liệu mở, chia sẻ các giáo án Địa lí 11 và bài tập mẫu theo định hướng PISA để giáo viên tham khảo. Các trường sư phạm nên đưa nội dung thiết kế bài tập PISA vào học phần bắt buộc. Quan trọng nhất, cần có những chính sách khuyến khích, động viên những giáo viên tiên phong trong việc đổi mới kiểm tra đánh giá, tạo ra một môi trường giáo dục thực sự vì sự phát triển của người học.
