Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo tại Việt Nam, việc phát triển năng lực học sinh trở thành mục tiêu trọng tâm trong chương trình phổ thông. Theo quyết định số 711/QĐ-TTg ngày 13/6/2020 của Thủ tướng Chính phủ, đổi mới chương trình và sách giáo khoa theo định hướng phát triển năng lực học sinh được triển khai từ năm 2015 nhằm nâng cao chất lượng giáo dục. Trong môn Địa lí lớp 12, Atlat Địa lí Việt Nam đóng vai trò quan trọng như một công cụ hỗ trợ học tập và giảng dạy, giúp học sinh khai thác kiến thức địa lí một cách chủ động, phát triển kỹ năng và năng lực cá nhân.

Tuy nhiên, thực trạng rèn luyện kỹ năng sử dụng Atlat Địa lí Việt Nam trong dạy học Địa lí 12 tại các trường THPT ở Đà Nẵng và Quảng Nam còn nhiều hạn chế. Qua khảo sát 219 học sinh và 32 giáo viên, chỉ có khoảng 31,5% học sinh thường xuyên sử dụng Atlat, phần lớn còn lúng túng trong việc khai thác các kỹ năng phức tạp như phân tích, tổng hợp thông tin trên Atlat. Giáo viên cũng chủ yếu tập trung truyền đạt kiến thức trong sách giáo khoa, chưa dành nhiều thời gian cho việc rèn luyện kỹ năng sử dụng Atlat cho học sinh.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm xây dựng phương pháp rèn luyện kỹ năng sử dụng Atlat Địa lí Việt Nam theo định hướng phát triển năng lực học sinh lớp 12, góp phần nâng cao chất lượng dạy và học môn Địa lí, đồng thời đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào kỹ năng sử dụng bản đồ, lát cắt địa hình và khai thác biểu đồ trong Atlat Địa lí Việt Nam, thực hiện tại hai trường THPT Hoàng Hoa Thám (Đà Nẵng) và Lê Hồng Phong (Quảng Nam) trong giai đoạn từ tháng 11/2017 đến tháng 4/2018.

Việc nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc phát triển năng lực địa lí cho học sinh, giúp các em không chỉ nắm vững kiến thức mà còn vận dụng linh hoạt các kỹ năng địa lí trong học tập và thi cử, đặc biệt trong kỳ thi THPT quốc gia.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về kỹ năng và năng lực trong giáo dục, đặc biệt là:

  • Khái niệm kỹ năng: Kỹ năng được hiểu là khả năng thực hiện một hoạt động dựa trên kiến thức và kinh nghiệm, được hình thành qua quá trình luyện tập có chủ đích. Kỹ năng địa lí là sự vận dụng kiến thức địa lí vào thực tiễn để giải quyết các vấn đề liên quan đến không gian và môi trường.

  • Kỹ năng sử dụng Atlat Địa lí: Là sự vận dụng tổng hợp các kỹ năng địa lí như đọc bản đồ, phân tích biểu đồ, lát cắt địa hình nhằm khai thác tri thức địa lí trên Atlat phục vụ học tập và nghiên cứu.

  • Lý thuyết phát triển năng lực học sinh: Năng lực học sinh là khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ để thực hiện thành công các nhiệm vụ học tập và giải quyết vấn đề thực tiễn. Dạy học theo định hướng phát triển năng lực nhấn mạnh việc hình thành và phát triển các năng lực chuyên biệt của môn học, trong đó có năng lực sử dụng Atlat.

  • Mô hình dạy học theo định hướng năng lực: Tập trung vào kết quả đầu ra, sử dụng các phương pháp dạy học tích cực, phát huy tính chủ động, sáng tạo của học sinh, đồng thời đánh giá dựa trên năng lực thực tế của người học.

Các khái niệm chính bao gồm: kỹ năng địa lí, kỹ năng sử dụng Atlat, năng lực học sinh, dạy học theo định hướng năng lực, Atlat Địa lí Việt Nam.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập từ khảo sát thực tế tại hai trường THPT Hoàng Hoa Thám (Đà Nẵng) và Lê Hồng Phong (Quảng Nam) với 219 học sinh và 32 giáo viên. Ngoài ra, sử dụng tài liệu lý luận, sách giáo khoa, Atlat Địa lí Việt Nam và các nghiên cứu trước đây.

  • Phương pháp phân tích: Kết hợp phương pháp định tính và định lượng. Phân tích thống kê số liệu khảo sát bằng công cụ toán học thống kê để đánh giá thực trạng kỹ năng sử dụng Atlat. Phương pháp phỏng vấn và quan sát trực tiếp được sử dụng để thu thập ý kiến, đánh giá quá trình dạy và học.

  • Timeline nghiên cứu: Thực hiện từ tháng 11/2017 đến tháng 4/2018, bao gồm các giai đoạn: tổng quan tài liệu, khảo sát thực trạng, xây dựng phương pháp rèn luyện, thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả.

  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Tổ chức các tiết dạy thử nghiệm tại hai trường để kiểm chứng tính khả thi và hiệu quả của phương pháp rèn luyện kỹ năng sử dụng Atlat theo định hướng phát triển năng lực.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Lựa chọn ngẫu nhiên học sinh lớp 12 và giáo viên Địa lí tại hai trường đại diện cho khu vực nghiên cứu nhằm đảm bảo tính đại diện và khách quan.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng sử dụng Atlat của học sinh: Chỉ khoảng 31,5% học sinh thường xuyên sử dụng Atlat trong học tập, 46,1% thỉnh thoảng sử dụng, còn lại sử dụng ít hoặc không sử dụng. Điều này cho thấy việc khai thác Atlat chưa trở thành thói quen học tập phổ biến (Bảng 1).

  2. Kỹ năng sử dụng Atlat của học sinh: Phần lớn học sinh (79%) chỉ đạt được kỹ năng đọc, hiểu bản đồ và biểu đồ, chỉ 18,3% có khả năng so sánh, đối chiếu bản đồ và phân tích mối liên hệ, trong khi chỉ 2,7% có thể phân tích tổng hợp và đề xuất giải pháp (Bảng 1.6). Điều này phản ánh sự hạn chế trong việc phát triển kỹ năng phân tích và vận dụng cao hơn.

  3. Quan điểm và thực hành của giáo viên: 100% giáo viên khảo sát nhận thức rõ tầm quan trọng của việc rèn luyện kỹ năng sử dụng Atlat, nhưng chỉ 68,8% thường xuyên rèn luyện kỹ năng làm việc với bản đồ, còn các kỹ năng khác như làm việc với biểu đồ, bảng số liệu, lát cắt địa hình được rèn luyện thỉnh thoảng hoặc rất ít (Bảng kỹ năng sử dụng Atlat của GV). Hơn 80% giáo viên chỉ tập trung rèn luyện kỹ năng Atlat trong các tiết ôn tập, kiểm tra, ít chú trọng trong các bài học mới.

  4. Nguyên nhân thực trạng: Do chương trình Địa lí 12 chưa có tiết học riêng cho rèn luyện kỹ năng Atlat, sách giáo khoa còn nặng về lý thuyết, giáo viên chưa đầu tư nhiều thời gian cho kỹ năng này, học sinh chưa hình thành thói quen sử dụng Atlat, dẫn đến kỹ năng còn yếu và hạn chế.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc rèn luyện kỹ năng sử dụng Atlat Địa lí Việt Nam trong dạy học Địa lí 12 còn nhiều hạn chế, đặc biệt ở kỹ năng phân tích, tổng hợp và vận dụng cao. Nguyên nhân chủ yếu là do cấu trúc chương trình và sách giáo khoa chưa tạo điều kiện thuận lợi cho việc phát triển kỹ năng này, đồng thời giáo viên và học sinh chưa thực sự chú trọng.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả tương đồng với nhận định rằng Atlat là công cụ quan trọng nhưng chưa được khai thác hiệu quả trong dạy học địa lí phổ thông. Việc tập trung chủ yếu vào truyền đạt kiến thức lý thuyết khiến học sinh thiếu cơ hội thực hành kỹ năng sử dụng Atlat.

Ý nghĩa của kết quả nghiên cứu là làm rõ nhu cầu cấp thiết phải đổi mới phương pháp dạy học, tăng cường rèn luyện kỹ năng sử dụng Atlat theo định hướng phát triển năng lực. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân phối tần suất điểm kỹ năng Atlat của học sinh, bảng phân loại mức độ rèn luyện kỹ năng của giáo viên, giúp minh họa rõ ràng thực trạng và nhu cầu cải tiến.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng tiết học chuyên biệt về kỹ năng sử dụng Atlat: Tổ chức các tiết học riêng biệt trong chương trình Địa lí 12 để rèn luyện kỹ năng sử dụng Atlat, tập trung vào các kỹ năng đọc bản đồ, phân tích biểu đồ, lát cắt địa hình. Thời gian thực hiện trong năm học, do giáo viên Địa lí chủ trì.

  2. Đào tạo nâng cao năng lực cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn, bồi dưỡng chuyên môn về phương pháp rèn luyện kỹ năng sử dụng Atlat theo định hướng phát triển năng lực, giúp giáo viên tự tin và hiệu quả hơn trong giảng dạy. Thời gian triển khai trong 6 tháng đầu năm học, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm thực hiện.

  3. Phát triển tài liệu hướng dẫn và bài tập thực hành: Soạn thảo bộ tài liệu bài tập, câu hỏi thực hành sử dụng Atlat phù hợp với từng bài học trong chương trình Địa lí 12, giúp học sinh luyện tập thường xuyên và có hệ thống. Chủ thể thực hiện là các nhóm chuyên môn địa lí tại các trường, hoàn thành trong vòng 3 tháng.

  4. Tăng cường sử dụng Atlat trong các hoạt động học tập và kiểm tra: Khuyến khích giáo viên tích hợp Atlat vào các bài giảng, bài kiểm tra định kỳ và thi thử, tạo điều kiện cho học sinh vận dụng kỹ năng sử dụng Atlat trong nhiều tình huống khác nhau. Thực hiện liên tục trong năm học, do giáo viên và ban giám hiệu các trường phối hợp.

  5. Khuyến khích học sinh tự học và nghiên cứu Atlat: Tổ chức các câu lạc bộ, hoạt động ngoại khóa về địa lí, tạo môi trường để học sinh tự tìm tòi, trao đổi và nâng cao kỹ năng sử dụng Atlat. Thời gian thực hiện theo kế hoạch hoạt động của trường, do giáo viên chủ nhiệm và tổ địa lí quản lý.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Địa lí THPT: Nắm bắt thực trạng và phương pháp rèn luyện kỹ năng sử dụng Atlat, từ đó áp dụng hiệu quả trong giảng dạy, nâng cao chất lượng bài học và phát triển năng lực học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Hiểu rõ vai trò của kỹ năng sử dụng Atlat trong đổi mới chương trình, từ đó xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và tổ chức các hoạt động hỗ trợ phù hợp.

  3. Sinh viên ngành Sư phạm Địa lí: Là tài liệu tham khảo quý giá giúp sinh viên chuẩn bị kiến thức và kỹ năng sư phạm, đặc biệt trong việc áp dụng Atlat vào dạy học theo định hướng phát triển năng lực.

  4. Nhà nghiên cứu giáo dục và phát triển chương trình: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để nghiên cứu sâu hơn về phương pháp dạy học địa lí, phát triển năng lực học sinh và ứng dụng Atlat trong giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao kỹ năng sử dụng Atlat lại quan trọng trong dạy học Địa lí 12?
    Kỹ năng sử dụng Atlat giúp học sinh khai thác thông tin địa lí một cách chủ động, phát triển tư duy không gian và năng lực phân tích, từ đó nâng cao hiệu quả học tập và kết quả thi cử. Ví dụ, trong kỳ thi THPT quốc gia, Atlat là công cụ hỗ trợ quan trọng để giải quyết các câu hỏi bản đồ.

  2. Nguyên nhân chính khiến học sinh còn yếu kỹ năng sử dụng Atlat là gì?
    Nguyên nhân chủ yếu là do chương trình chưa có tiết học riêng về kỹ năng Atlat, giáo viên chưa đầu tư nhiều thời gian rèn luyện, và học sinh chưa hình thành thói quen sử dụng Atlat thường xuyên trong học tập.

  3. Phương pháp nào hiệu quả để rèn luyện kỹ năng sử dụng Atlat cho học sinh?
    Phương pháp tích hợp Atlat vào các bài học lý thuyết, thực hành, ôn tập và kiểm tra, kết hợp với các bài tập thực hành có hệ thống, giúp học sinh luyện tập từ cơ bản đến nâng cao theo định hướng phát triển năng lực.

  4. Làm thế nào để giáo viên nâng cao năng lực rèn luyện kỹ năng Atlat?
    Giáo viên cần tham gia các khóa đào tạo chuyên sâu về phương pháp dạy học tích cực, kỹ thuật sử dụng Atlat, đồng thời trao đổi kinh nghiệm và áp dụng linh hoạt trong giảng dạy thực tế.

  5. Atlat Địa lí Việt Nam có cấu trúc và đặc điểm gì nổi bật?
    Atlat gồm 31 trang, chia làm ba phần chính: hành chính, địa lí tự nhiên và địa lí kinh tế - xã hội, sử dụng phép chiếu hình nón hai vĩ tuyến chuẩn, tỉ lệ bản đồ phù hợp, phương pháp biểu hiện đa dạng như ký hiệu điểm, đường, khoanh vùng, biểu đồ, lát cắt, giúp minh họa sinh động các nội dung địa lí.

Kết luận

  • Rèn luyện kỹ năng sử dụng Atlat Địa lí Việt Nam là yêu cầu bắt buộc và có vai trò quan trọng trong dạy học Địa lí 12 theo định hướng phát triển năng lực.
  • Thực trạng hiện nay cho thấy học sinh còn yếu kỹ năng sử dụng Atlat, giáo viên chưa đầu tư đầy đủ thời gian và phương pháp phù hợp để rèn luyện kỹ năng này.
  • Chương trình và sách giáo khoa Địa lí 12 có nhiều điều kiện thuận lợi để tích hợp Atlat, nhưng cần có các tiết học chuyên biệt và tài liệu hướng dẫn cụ thể.
  • Đề xuất các giải pháp thiết thực như xây dựng tiết học chuyên biệt, đào tạo giáo viên, phát triển tài liệu thực hành và tăng cường sử dụng Atlat trong học tập và kiểm tra.
  • Tiếp tục nghiên cứu mở rộng và thực nghiệm các phương pháp rèn luyện kỹ năng Atlat nhằm nâng cao chất lượng dạy và học Địa lí phổ thông.

Hành động tiếp theo: Các trường THPT và Sở Giáo dục cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tổ chức đánh giá hiệu quả định kỳ để điều chỉnh phù hợp. Giáo viên và học sinh được khuyến khích tích cực áp dụng Atlat trong quá trình dạy và học nhằm phát triển toàn diện năng lực địa lí.

Kêu gọi hành động: Hãy bắt đầu ngay từ hôm nay bằng việc tăng cường sử dụng Atlat trong mỗi tiết học Địa lí, góp phần nâng cao năng lực học sinh và chất lượng giáo dục địa lí Việt Nam.